Blog

 

 

Shpetim Luku

 

Së fundmi kryeqytetit iu shtua edhe një qendër e re moderne tregtare: Toptani Shopping Centër. Një strukturë e mahnitëshme, me një dizajn atraktiv, me një arkitekturë bashkëkohore dhe me një kujdes edhe për detajet më të vogla, qoftë në ambientet e brendshme, edhe ato të jashtme. Dhe ne fakt nuk kishte si të ishte ndryshe, përderisa kemi të bëjmë me një investim të konsiderueshëm në nivelet e 50-60 milionë eurove. Në këtë kuptim, investimi prej një privati i kuotave të tilla kapitali është një gjest mëse i admirueshëm dhe në drejtim të sipërmarrësit duhet të shkojnë fjalët dhe konsideratat më të mira. Por pyetja e shprehur që në titull të shkrimit lidhet me sektorin ku është investuar. Pra, a është një investim i mirë, a është një lajm i mirë për biznesin e qendrave tregtare futja e një operatori të ri? A kishte vend edhe për operatorë të tjerë? A mund të sigurojë sukses një operator i tillë apo edhe nëse do të jetë i suksesshëm, ky sukses do të ndërtohet dukë nxjerrë një apo disa operatorë të tjerë nga tregu? Në c’nivele ndodhet risku i investimit në një fushë të tillë?

 

Tendenca e ndërtimit të qendrave tregtare po shihet si një mundësi alternative investimi në Shqipëri, dhe kryesisht, në Tiranë tashmë.

Por edhe ky lloj tregu shumë shpejt do të ballafaqohet me sfidat jo vetëm të investimit në ndërtim, por sidomos, në atë çka vjen më pas, të menaxhimit dhe të mbajtjes në vazhdimësi.

Anembanë vendit, ky lloj investimi shihet si formë alternative në të patundshmet e tjera, si apartamentet dhe vilat.  Por nga ana tjetër, nuk merren parasysh sfidat e dukshme dhe të padukshme të këtij tregu, i cili në vetvete është pjesë integrale e klimës ekonomike dhe e fuqisë blerëse makroekonomike të vetë popullatës.

Natyrisht që për vetë përqendrimin demografik dhe zhvillimin ekonomik, shumica e këtyre qendrave janë fokusuar në Tiranë, i cili mban sot jo pak por 6 qendra të ndryshme.  Kjo duke anashkaluar njëfarësoj dhe me plot risqe të fshehura tejngopjen e këtij tregu tashmë.

Po të analizohet me pak më shumë vëmendje, që një qendër tregtare të funksionojë në limitet minimale të rentabilitetit, duhet të realizojë jo pak por rreth 30 milionë lek xhiro ditore.  E përkthyer ndryshe për meter katror të punueshëm, duhet të realizojë rreth €3000/m2.  Shtimi i qendrave të reja nënkupton shtim shërbimesh, jo prodhimi apo ca më pak, eksporti.  E parë kjo në këndvështrimin e një tregu thuajse hermetik dhe në një ekonomi me ritme zhvillimi shumë të ulta, sektori i këtyre investimeve në shërbime, dashje pa dashje do të fillojë të konsumojë vetvetetn dhe potencialet e kufizuara që ka vetë nevoja globale vendase për shërbime.

Dhe kjo e parë vetëm nga ana sasiore.

Nëse vetë ky lloj zhvillimi në dukje, por i rremë dhe plot risqe në realitet, analizohet nga ana cilësore, situata bëhet edhe më komplekse dhe pikëpyetjet shtohen edhe më shumë.  Kjo për vetë faktin se ka një “copy-paste” (ripërsëritje) të frikshme dhe shqetësuese të markave dhe dyqaneve që ofrojnë qendrat e reja.  Jo vetëm që nuk sjellin risi, por shtojnë nivelin e monotonisë duke, jo vetëm konfuzuar blerësin, por edhe duke e dekurajuar atë në krijimin e një klime të njëtrajtshmërisë lineare.

Një qasje e tillë e investimeve të gabuara në një treg të mbingopur të shërbimeve, shtimi i të cilave cënon rishtarët por edhe ekzistuesit.  E kombinuar kjo nga mungesa e risive në marka dhe konceptime, herët e vonë do të japë efektet e veta negative tek këto qendra, duke bërë që e njëjta ‘tortë’ buxheti të ndahet jo më në thela, por të copëzohet në thërrime.  Nga ana psikologjike, tregu i shërbimit të qendrave tregtare do t’i ngjajë një lagjeje me 10 kafene, ku banori do të ikë me vrap të ndërrojë lagje nga monotonia.  Ashtu edhe si në bujqësi, monokultura e varfëron truallin.  Edhe në këtë treg shërbimesh, monotonia rutinore, pa larmishmëri dhe shtim të pastudiuar volumesh, ka tendencë për ezaurimin e “poçes” buxhetore të disponueshme nga konsumatorët.

Po çfarë ndodh me tregun evropian të qendrave tregtare dhe investimeve të formatit ‘large-scale’ në sketorin e qendrave tregtare.

Me qëllim ruajtjen e ekuilibrave mes iniciativës së lirë dhe shmangies së investimeve kaotike, vende të ndryshme evropiane ruajnë standarde dhe hapësira të dedikuara për këto lloj investimesh dhe sipërmarrjesh.  Një kriter shumë i prekshëm dhe domethënës për këto standarde është studimi i raportit të sipërfaqes së lëshuar me qera për mijë banorë (GLA/000.)  Një studim i ngjashëm i realizuar nga Cushman & Ëakefield, “European Shopping Centre Development Report”, përshkruan ritmet e rritjes së tregut të shërbimeve me investime në qendrat tregtare, si dhe identifikon evolucionin e këtij raporti në vendet evropiane.

Vende të zhvilluara si Gjermania (180m2/000 banorë), Belgjika (115m2/000 banorë), Greqia (56m2/000 banorë) janë ndër vendet me koeficient narmal dhe të ulët.  Koeficientin më të lartë e kanë kryesisht vendet skandinave, si Suedia (me 417m2/000 banorë) dhe Finlanda (399m2/000 banorë)

Nga ana tjetër, duhet parë me kujdes edhe raporti që ky koeficient zë karshi të ardhurave për frymë.

Kjo sepse, në total, koeficienti shqiptar i qendrave tregtare sot është mbi 200m2/000 banorë, por nga ana tjetër, vendet e lartcituara kanë të ardhura për frymë dhe zhvillim ekonomik ku e ku më të lartë. (Shqipëria në vend të 127-të, me $11.900 për frymë, Gjermania në vend të 27-të me $48.200/frymë, Suedia në vend të 25-të me $49.700/frymë, Finlanda në vend të 40-të me $41.800/frymë.)

Nëse koeficienti shqiptar i qendrave tregtare krahasohet me vendet e rajonit apo të ngjashme evropiane, pavarësisht se është në vend të fundit nga zhvillimi ekonomik, kemi Serbinë me koeficient 61m2/1000 banorë, Bosnjën me 68m2/1000 banorë, Bullgarinë me 106m2/000 banorë.

Duke marrë në konsideratë vendet poshtë klasifikimit ku renditet Shqipëria për të ardhura për frymë, por nga ana tjetër koeficientin e lartë karshi vendeve të rajonit dhe disa prej atyre të zhvilluara evropiano-perëndimore, vërehet qartë një shpërpjestim kontradiktor zhvillimi.  Thënë ndryshe, një format i gabuar tashmë investimesh.

Pa tentuar të replikohet Kasandra, shtimi pa kriter në sasi dhe monotoninë cilësore të qendrave tregtare, do të ketë patjetër si pasojë efektin domino në shtim presioni për mungesë dhe shterrim të ardhurash, ulje të sforcuara shpenzimesh të vetë qendrave, ulje e cilësisë së shërbimit, pakësim të fuqisë së punësuar, mungesë furnizimesh, ulje detyrimesh të derdhura në buxhetin e shtetit, e tek e fundit, edhe mundësi për informalitet dhe evasion fiskal.

Është e qartë pra se del detyrë e politikë-bërësve të kenë më shumë kujdes në ruajtjen e ekuilibrave mes iniciativës së lirë dhe asaj të ruajtjes së standardeve dhe monitorimit dhe shmangies së investimeve të gabuara dhe zhvillimeve kaotike.  Në këtë treg tashmë të tejngopur, do të mund të mbijetojnë vetëm ato që kanë eksperiencën dhe risitë, ndërsa të tjerat, kopjet dhe replikimet, do të tentojnë të futen në vështirësi dhe për më tepër, të vërtetojnë edhe një herë më shumë dhe panevojshmërisht investimet e gabuara nga kopjet e shëmtuara. (pa dashur të risillet në vëmendje shembulli i Casa Italia apo edhe i City Park, me gjithë shkëlqimin dhe rënien e tyre.)

Këtu edhe një herë e më shumë, vjen në skenë me të gjitha kontrastet e përgjegjësive dhe të rëndësisë së faktorit rregullator shtet, i cili duhet të stimulojë zhvillimin e qëndrueshëm dhe të orientojë investimet drejt formave dhe tregjeve të duhura, duke shmagur kaosin dhe konkurrencën e dëmshme dhe gangrenizuese.

 

Shpëtim Luku

 

Zgjedhjet e qershorit po afrojnë dhe në dyert e shumë biznesmenëve ka arritur oferta e partive të ndryshme politike për ti inkuadruar ata në politikë. Por a ia vlen që një biznesmen shqiptar ti përgjigjet pozitivisht kësaj oferte?

Ti japësh përgjigje kësaj pyetje nuk është fare e thjeshtë sepse gjithkush mund të ketë këndvështrimin dhe opinionin e tij në raport me këtë cështje. Vetë ata, të cilëve iu është drejtuar oferta, mund të përdorin arsyetime nga më të ndryshmet. Mund të gjejnë argument pro, por mund të rreshtojnë edhe një sërë argumentash kundër, kur i duhet të refuzojnë ftesa të tilla. Ndërsa ne do të përpiqemi ti japin një përgjigje pyetjes së mësipërme duke  iu referuar retrospektivës sepse historia e rektutimit të biznesmenëve në politikë nuk filloi sot. E kaluara është si një galeri që përmbledh në gjirin e saj biznesmenë, për të cilët kalimi në politikë rezultoi një hap i pamenduar mire deri në fatalitet. Ndër të parët biznesmenë që u inkluduan në politikë ishte biznesmeni i hidrokarbureve Shyqyri Duraku. I zgjedhur si deputët në legjislaturën 2005-2009, ai ishte në atë kohë një ndër protagonistët më të spikatur në biznesit të hidrokarbureve. Mirëpo mandatin e deputetit e përfundoi me një kosto të lartë si biznesmen. Sepse vërtet ai është një njeri i pasur sot, por  në fushën e biznesit ka humbur shumë kuota, të cilat nuk jemi të sigurtë nëse do ti humbiste po  të mos e kishte bërë këtë kapërcim.

Sami Gjergji është një tjetër biznesmen apo më saktë ish biznesmen që nuk i rezistoi dot tundimit për tu përfshirë në politikë. Në kohën kur e bëri këtë lëvizje ishtë administrator i përgjithshëm i kompanisë së mirënjohur Floryhen. Me pas edhe i kompanisë së prodhimit të qumështit “Primalat”. Kompania e prodhimit të vezëve “Floryhen” ishte lidere e tregut, me rreth 40 për qind të tij. Mirëpo sot të dyja kompanitë nuk egzistojnë sepse kanë falimentuar. Vetë Sami Gjergji e gjen shkakun kryesor të dështimit të tij tek politika. Dhe gjasat janë që të jetë vërtet kështu, pasi disheza e kompanisë, problemet e saj filluan të shumëfishohen në kohën kur Gjergji i gëzohej statusit të deputetit.

Pilo Kerri është një tjetër biznesmen i cili ushtroi edhe detyrën e deputetit, për tiu kthyer sërish biznesit, por që sot rezulton se cikli biznes-politikë-biznes më shumë i ka prishur punë se sa i ka rregulluar.

Le të ndalojmë pak edhe tek biznesmeni Koco Kokëdhima. Për vetë dozat e protagonizmit të tij, të gjithë e mbajnë mend apogjeun e tij si politikan. Rol tejet aktiv, intervista të shumta, status i një deputeti të privilegjuar. Mirëpo emocionet positive që i vinin nga kjo situatë besoj se neutralizoheshin nga vënia në epiqendër të sulmeve të tij prej opozitës. Me akuzën e madhe si fjalë: konflikti i interesit dhe përfitim në mënyrë të padrejtë prej fondeve publike. Por që në të vërtetë kjo akuzë e bujshme ishte e konkretizuar në një kontratë qesharake ofrimi shërbimi internet me një komunë të rrethit Durrës. Më pas erdhi dërgimi i cështjes në Gjykatën Kushtetuese, pastaj heqja e mandatit të deputetit, pastaj mbarsja me një inat karshi krerëve të partisë. Kolegëve të tij e Grupit Parlamentar etj etj.

Por rasti më domethënës i kostove që mund të paguash nga politika kur ndërron biznesin me të është ai i Mark Frrokut. Me një siguri të arsyeshme mund të thuhet se nëse Mark Frroku nuk do ishte ngatërruar me politikën ai ndoshta do të ishte ai që kishte qënë para përfshirjes në të, një person me një të kaluar të dyshimtë, por pa u ngacmuar nga asnjë institucion ligjzbatues. Veprimi që bëri duke kaluar në politikë e ekspozoi në radhën e personave, kundrejt të cilëve vëmëndja e institucioneve ligjzbatuese është më e madhe. Dhe jo sepse ato janë të përkushtuar kundrejt zbatimit të ligjit, porse ato vihen në puna nga akuzat reciproke politike. Kur flitej për nevojën e dekriminalizimit të politikës emri i Mark Frrokut ishte argument kryesor me të cilën synohej të ilustrohej dukuria. Ka edhe mjaft biznesmene të tjerë që duket se kanë blerë telashet me para dhe publiku mund ti sjellë vetë lehtë ndër mend.

Por a ka biznesmenë që duke u shndërruar politikanë ia kanë parë hajrin politikës? Sigurisht që ka. Por e sigurtë është se numri i atyre që kanë vjelur pasoja të ndryshme nga pritshmëritë është shumë më i madh se sa i atyre që iu kanë dalë mirë llogaritë. Kjo të bën të mendosh se, të blesh të drejtën e kandidimit, të  të japin të drejtën e financimit, të eleminosh konfliktin e interesit duke u shkëputur qoftë edhe formalisht nga biznesi yt, pastaj të rrish vigjilent se mos të gjejnë gjurmë kompromentuese, nuk duket një biznes i mirë.

 

Kompania e tregtimit të makinave “Albania Motor Company” ka arritur një sukses të vërtetë përgjatë vitit 2016. Fordi, makina që ajo tregton në tregun shqiptar rezultoi më e shitura. Me 537 makina të reja të shitura, marka Ford lë pas vetes të gjitha markat e tjera të makinave të reja, duke shënuar kështu një rezultat, që përbën një rritje prej 33 për qind krahasuar me një vit më parë. Kjo i ka mundësuar kompanisë jo vetëm statusin e asaj që ka brandin më të shitur në tregun shqiptar, por edhe disa vlerësime nga shtëpia e mirënjohur automobilistike “General Motors” . Kështu, “Albania Motor Company”, përfaqëson kompaninë me performancën më të mirë gjatë vitit 2016 të shitësve të makinës Ford në Europë. Ndërkohë që stafi i saj është vlerësuar ekipi menaxhues më i mirë për vitin 2016.

Tregu i makinave të reja në Shqipëri njohu një rritje të vogël gjatë vitit 2016, duke arritur në afro 2700 makina në vit. Megjithatë ky treg mbetet sërish në përmsa tejet modeste kur kujton se një shtet si Bosnja dhe Hercegovina, i ngjashëm shumë më Shqipërinë në përmasa dhe tregues ekonomik shiti për vitin 2016 8700 makina të reja.

 

Mjaft kompani karburanti, me përjashtim të Kastrati-t nuk i përmbahen ligjit për të përzier karburantin klasik të tyre me Biodiesel dhe bioetanol.

Shpëtim Luku

Edhe pse të bësh biznes në Shqipëri sa vjen e bëhet më e lehtë-kështu thonë raportet ndërkombetare-sërish duhet me qenë i kujdesshëm. Sepse mund të zgjidhësh problemin e identifikimit të produktit apo shërbimit që do të ofrosh, mund të bësh kalkulimet e duhura të plan biznesit, mund të projektosh klientelën tënde potenciale, mund të gjesh edhe fondet përkatëse të investimit, por t ë gjitha këto mund të mos mjaftojnë. I rëndësishëm dhe me mjaft ndikim në ecurinë e një biznesi është edhe vullneti i shtetit, i institucioneve përkatëse të tij për të zbatuar ligjin. Biokarburantet janë shembulli më i mire, nëpërmjet të cilit, mund të ilustrohet ajo cfarë thamë më lart. Një ligj për biokarburantet është miratuar që  në vitin 2009 si rrjedhojë e angazhimeve të Shqipërisë në kuadrin e protokolleve ndërkombëtare për dhënien e kontributit në uljen e ndotjes globale mjedisore. Mbi bazën e këtij ligji, qeveritë  që kanë ardhur që nga viti 2009 duhet të përcaktonin masën e përdorimit të bioetanolit dhe biodieselit. Në fakt, qeveria aktuale e ka përcaktuar në vitin 2016 përdorimin në masën 10 për qind të bioetanolit dhe 7 për qind të biodieselit. Kurse për vitin 2017 raportet do jenë 95:5. Pra 95 për qind diesel dhe benzinë klasike dhe 5 për qind bioetanol dhe biodiesel. Por problem është se në procesin e zbatimit konkret të ligjit hasen shumë probleme. Ose është më mirë të thuhet se ligji ka mbetur thjesht në letër. Sepse të dy kompanitë e vetme që operojnë në këtë sector e që kanë lindur pas vitit 2010, pra, më vonë se sa kishte dalë ligji, operojnë në kapacitete minimale. Kjo do të thotë që ata që janë klientët potencialë të saj, kompanitë e tregtimit të karburanteve nuk trokasin fare në dyert e kompanive të  prodhimit dhe tregtimit të biokarburanteve për të tërhequr sasitë respektive në raport me kuotat e tregut që kanë. Nga të gjitha kompanitë e tregtimit të karburanteve vetëm shoqëria “Kastrati” është ajo që e përdor biokarburantin, qoftë për dieselin që shet e qoftë për benzinën. Kompanitë ë tjera as që kanë lidhje akoma me këtë ligj, më përjashtim ndoshta të ndonjërës  që furnizohen prej “Kastrati”. Arsyet e mosrespektimit të ligjit mund të jenë nga më të ndryshmet, duke nisur nga mungesa e infrastrukturës e deri tek mospasja e vullnetit. Mirëpo mospërdorimi i biokarburanteve është një shpjegim se pse karburantet klasike shqiptare mbeten të një cilësie të dobët, djegja e të cilave shoqërohet me clirim gazrash në sasi të mëdha prej automjeteve. Ndotja mjedisore e shkaktuar prej automjeteve është bërë një pikë e ndjeshme për politikbërësit, por edhe për qytetarët. Makinat e vjetra mbi 15 vjecare që qarkullojnë nëpër rrugët e Shqipërisë, shoqëruar dhe me karburantet që ato përdorin, përbëjnë një “paketë ndotëse” për mjedisin reduktimi i së cilës kërkon një reformë të vërtetë. Reformë që si hap të parë e me efekte të drejtëpërdrejta  duhet të ketë përmirësimin e cilësisë së karburanteve që tregtohen në vend. Përdorimi i biokarburanteve është në funksion të këtij qëllimi. Në të kundërt, mospërdorimi i tyre nga mosrespektimi i ligjit do të thotë jo vetëm angazhim e premtime formale në kuadrin e protokolleve ndërkombëtare, sikurse është ai i Kiotos, jo vetëm dëm ndaj qytetarëve, por edhe dëm ndaj subjekteve që ofrojnë këto produkte e që sot ndjehen të tradhetuar e të zhgënjyer. Pikërisht sepse institucione të caktuara të shtetit nuk bëjnë detyrën e tyre.

Makinat elektrike, zgjidhja më e mirë për ambientin dhe buxhetin

Shpëtim Luku

Pak kohë më parë Porsche Albania dorëzoi një stok prej 11 makinash elektrike për policinë e Tiranës, çka e ktheu atë kompaninë e vetme të tregtimit të makinave që i ka ofruar tregut shqiptar një alternative të tillë. Pas prezantimin të grupit të parë të makinave elektrike që kanë nisur udhëtimin në rrugët Shqiptare, “Porsche Albania” tregton se tashmë se jo vetëm tregtimi i makinave elektrike, por sjellja e teknologjive më të reja në favor të mjedisit dhe publikut është pjesë e axhendës dhe filozofisë së saj të punës. Shpeshherë nuk mjafton vetëm të identifikosh, të predikosh me fjalë, të teorizosh apo të ankohesh. Por duhet edhe reagime dhe veprime konkrete. Për shembull, mund të flasësh gjithë ditën për ndotjen mjedisore të shkaktuar prej makinave super të përdorura, por cfarë bën konkretisht për ta reduktuar këtë fenomen?

“Porsche Albania” ka bërë hapin e parë që mesa duket do vazhdohet nga shumë të tjerë në këtë drejtim, ku me dy modelet Volkswagen e-Golf dhe Volkswagen e-up, i ka ofruar konsumatorit alternative tepër miqësore ndaj mjedisit.

Jo vetëm miqësore ndaj mjedisit, makinat elektrike mbartin përfitime të panumërta përsa i përket kostove të operimit dhe mirëmbajtjes.

Një Volksëagen Golf ka një konsum prej 12,7 kËh për 100 km. E përkthyer në vlerë monetare është më pak se 150 lekë për 100 km. Pavarësia e e-Golf është 190 kilometra ndërsa ajo e-up! 160 kilometra që i bën shumë të përshtatshme për udhëtimet në qytet por jo vetëm.

Por përfitimi vazhdon edhe në shërbimet periodike të makinës. Makinat elektrike nuk përdorin vaj lubrifikues (që është edhe një nga elementët më të kushtueshëm për shërbimet periodike). Ferrotat gjithashtu konsumohen shumë herë më ngadalë pasi motori elektrik ndihmon proçesin e frenimit duke gjeneruar gjithashtu energji e cila kalon në grupin e baterive.

Përfitimet e dukshme kanë bërë që shtete si Norvegjia në top listën e makinave më të shitura të kenë modelet 100% elektrike. Por edhe rajoni po ecën me hapa të shpejtë drejt makinave elektrike.

Vendi ynë fqinjë Maqedonia në Janar 2017 fillon mbështetjen e gjërë ndaj makinave elektrike ku ndër përfitimet e tjera janë:

– 3,500 Euro bonus për çdo makinë elektrike deri në 25,000 Euro dhe 5,000 Euro subvencion për çdo makinë mbi 25,000 Euro.
– TVSH nga 18% ne 5%
– Kalimi në çdo rrugë publike pa pagesë rruge.
– Parkimi falas në çdo parkim publik në vend.
– 5% e parkimeve publike (ose në konçension) do jenë të detyruara të instalojnë karikues elektrik.
– 2 karikues të shpejtë dhe 2 normalë do të montohen në çdo qytet si: Bitola (Manastir), Stip, Veles, Orhër, Prilep, Kocani, Kavadarci, Gevgelija, Radovis dhe Kriva Palanka.
– 2 karikues normal duhet të kenë edhe hotelet me 4 dhe 5 yje në parkimet respektive.
– Makinat elektrike do të lejohen të udhëtojnë në korsitë e rezervuara (si ato të autobuzëve)

– Po ashtu në 2017, pikat e karburanteve në autostrada në të gjithë vendin do kenë 1 karikues të shpejtë për makina elektrike.
– Në 2018 të gjitha këto pika duhet të kenë 2 karikues të shpejtë.
– Në 2019 të gjithë pikat e karburantit në rrugët ndërqytetase duhet të kenë të paktën 1 karikues elektrik.

 

E rëndësishme është që shteti shqiptar, konform nevojës emergjente që ka, për  uljen e normës së ndotjes së shkaktuar prej makinave të hartoje e zbatojë një plan masash për sitmulimin e këtyre makinave, njësoj sikurse kanë vepruar e veprojnë vendet e tjera, ku një makinë elektrike në rrugë është një ngjarje mëse e zakonshme.