Month: December 2024

Egziston një rregull i pashkruar sipas të cilit kurrë nuk duhet shpenzuar aq sa fiton, por më pak. Sigurisht, këtij rregulli nuk mund ti nënshtrohen persona apo familje që bëjnë pjesë tek kategoria e të vërfërve, pasi të ardhurat e tyre,nuk mjaftojnë as për të plotësuar nevojat bazike të tyre. Por për persona e familje të tjera që nuk kategorizohen tek të varfërit kursimi është thuajse detyrim. Në emër të ndërtimit të një standarti jete realist, të qëndrueshëm dhe afagjatë. Po sa duhet kursyer? Nuk ka ndonjë manual apo “urdhëresë” të posacme për këtë qëllim, por zakonisht thuhet se buxheti familjar , sipas një modeli të zakonshëm duhet shpërndarë sipas formulës 50/30/20. Pra 50 për qind përfaqëson nevojat bazike për strehim, ushqim, transport. 30 për qind përfaqëson shpenzimet që duhen për transport, kurse 20 për qind sasinë që duhet kursyer ose të nevojshme për të shlyer borxhe që mund të jenë marrë. Dhe nuk është se shqiptarët nuk kursejnë sepse depozitat qoftë në lekë e qoftë në valutë vetëm janë rritur. Mirëpo, ndërsa logjika e menaxhimit të jetës i bën ata të kursejnë, të administrojnë të ardhurat e tyre në mënyrë racionale, problemi është se paratë e kursyera e të depozituara nëpër banka atyre iu janë kthyer në stress. Në dramë.  Në pamundësi reagimi. Zhvillimet ekonomike të vendit ku zhvleftësimi i euros në raport me lekun iu zhvleftësoi shqiptarëve edhe depozitat, inflacioni i brendshëm dhe ai i importuar ulën edhe vlerën reale të depozitave. Pasi interesat që paguajnë bankat për depozitat është i papërfillshëm. Kështu, në muajin dhjetor indeksi i cmimeve të konsumit arriti në nivelin e 117 për qind krahasuar me muajin dhjetor 2020. Cka do të thotë se edhe depozitat kanë humbur thuajse 12-17 për qind vlerën e tyre krahasuar me 4 vite më parë. Por nuk ndikon vetëm kaq dhe vetëm në këtë aspect. Edhe po qe se një depozitues ka bërë ndonjë investim në formën e blerjes së letrave me vlerë, sërish inflacioni zvogëlon fitimet e tyre reale që vijnë prej këtij investimi. Por drama kthehet në fakeqësi, kur, sikurse thamë edhe pak më lart nuk ke mundësi reagimi. Pra, edhe pse je i bindur që duhet të lëvizësh, që duhet të bësh dicka për të mbrojtur kursimet e tua, shikon që mundësitë reale për të reaguar e manovruar janë thuajse zero.

Po cilat janë format klasike të një reagimi për të mbrojtur kursimet e tij depozituesi nga inflacioni?

Mënyra më e zakonshme është investimi në aksione. Mirëpo kjo mënyrë investimi është teorike dhe thjesht jo mundësi konkrete në Shqipëri. Ekonomia shqiptare, edhe pse ka zyrtarisht mbi 32 vite që thuhet se është sistem kapitalist, nuk ka akoma bursë ku të listohen kompani të ndryshme për shitje-blerje aksionesh. Shumica e kompanive shqiptare madje janë me një  pronar individ.

Një formë tjetër e ruajtjes së kursimeve nga inflacioni është  blerja e bonove të indeksuara me inflacionin. Por edhe kjo është një metodë teorike, e cila nuk zbatohet në Shqipëri. Bonot e borxhit qeveritar shqiptar janë me interesa fiks dhe se si shkon më tej ecuria e inflacionit është cështje risku për blerësin e këtij borxhi. Aq më tepër që borxhi qeveritar është edhe një nga fushat e investimit të vetë bankave. Të cilat janë të privilegjuara, pasi nga njëra anë nuk paguajnë interesa për depozituesit, nga ana tjetër fitimin e siguruar e kanë neto sepse inflacioni bie mbi supet e depozituesit.

Alternativa e tretë e mbrojtjes së depozitave prej kursmeve është blerja e pasurive të paluajtshme. Këto pasuri e ruajnë mirë vlerën gjatë periudhave inflacioniste, por edhe gjatë kohërave normale. Mirëpo edhe kjo mënyrë mbrojtjeje sërish është e pazbatueshme për kursimtarin dhe depozituesin e zakonshëm. E para se nuk mund të blihen një pasuri e patundshme me kursime klasike të 20 për qind të buxhetit mujor familjar. Dhe e dyta, për arsye të realitetit shqiptar. Tregu i pasurive të paluajtshme ka njohur kërcime të mëdha cmimesh për efekt faktorësh specifikë, të cilët e kanë bërë një shtëpi apo një dyqan modest një ëndërr të parealizueshme për qytetarin e ndershëm. Dhe kështu prishet e gjithë skema racionale e të jetuarit me llogari, me planifikime e kursime.

.

Perceptimi se cmimet e produkteve të ndryshme në supermarketet e Shqipërisë janë më të larta se sa në vende si Italia, Kosova, Maqedonia apo Serbia ka një përhapje jo të pakët tek konsumatorët shqiptarë.. Ai është bërë i mundur, së pari në saj të “studimeve” krahasuese që kanë bërë persona të ndryshëm, duke iu referuar cmimeve të një kategorie produktesh në supermarketet përkatëse të vendeve që krahasohen dhe së dyti, edhe nga eksperiencat konkrete që kanë persona të ndryshëm, të cilëve iu është dhënë mundësia të bëjnë blerje produktesh në vendet që përmendëm më lart. Dhe nuk është se nuk ka bazë pretendimi se shumë produkte që tregtohen nëpër supermarketet shqiptare- kryesisht ata që vijnë nga importi-tregtohen me cmime disi më të larta se sa nëpër supermarketet italiane, kosovare apo maqedonase. Pyetja që ka kuptim në këtë rast është ajo që tenton të nxjerrë shkakun e një realiteti të tillë. Pra, a janë cmimet më të larta sepse vetë tregu i retailit është i organizuar në një mënyrë të tillë që nuk garanton konkurencë, ndaj i “ngop” pronarët e rrjeteve zinxhir të supermarketeve dhe hipermarketeve me fitime të mëdha? Sigurisht që jo. Sepse në tregun përkatës bëjnë pjesë dhjetra kompani të mëdha e të vogla, të njohura e më pak të njohura, shumë të përhapura e më pak të përhapura, të cilët e zhvillojnë luftën e tyre në treg në kushtet e një konkurence të fortë. Biznesmenët nuk ndahen në njerëz të mirë apo të këqinj. Ata veprojnë sipas hapësirave që iu mundëson tregu. Janë të paktën 7 kompani të mëdha e rreth 30-40 të tjera më të vogla. Dhe sikurse kemi thënë edhe në një shkrim tjetër rreth kësaj teme, norma e fitimit që siguron kjo mënyrë funksionimi për aktorët e saj, varion nga 1-5 për qind që është një normë fitimi shumë modeste. Edhe historia e biznesit në këtë sektor nuk është inkurajuese. Mercator, rrjeti më i mirë i supermarketeve në Ballkan e mbylli aktivitetin në Shqipëri me humbje.

I madhi Carrefour e mbylli gjithashtu aktivitetin në Shqipëri, duke lenë pas 17 milionë euro borxhe. Del Haise, një nga ekselencat në Europë e mbylli me humbje dhe iku.

Conad, më i madhi në Itali punoi me humbje vjetore 2-2.5 milionë euro nga viti 2006 deri në vitin 2014. Dhe nuk është e tepër të kujtohet edhe fakti tjetër që ky treg është i formalizuar 100 për qind, formalizim ky që konkretizohet që nga dokumentimi i sasive të mallrave që hyjnë në doganë e deri tek shitja me pakicë në supermarket,  që bëhet me faturat përkatëse. Problemi është se me cmimet e produkteve të ndryshme, të shitura në rrjetet e supermarketeve është i njëjti keqkuptim si ai me karburantet. Shumë vetë nisen e bëjnë krahasime përkatëse me cmimet e karburanteve në Shqipëri dhe vende të tjera dhe e adresojnë shkakun gabim. Nëse cmimi i karburanteve në tregun shqiptar është aq sa është, kjo vjen si rrjedhojë e taksave që i ngarkohen karburantit dhe që i kthen kompanitë tregtuese të tij mbledhëse e taksave të qeverisë. Edhe në rastin e produkteve të ndryshme nëpër supermarkete, ajo që e bën diferencën kryesisht, është TVSH-ja, që në rastin e Shqipërisë është 20 për qind. Kurse vende të tjera e kanë shumë më poshtë.  Italia psh, një nga vendet nga ku importohen një sasi e madhe produktesh, për artikujt bazë ka një tatim 4-6 për qind, ndërsa për një kategori tjetër ushqimesh, 10 për qind.

Kosova, për ushqimet bazë norma e TVSH-së është 8 për qind. Në Maqedoninë e Veriut ushqimet bazë tatohen me një normë shumë të ulët, 5 për qind. Kurse Serbia e ka tatimin e ushqimeve bazë 10 për qind. Në të tilla kushte, me diferenca të mëdha në tatimet e ushqimeve bazë është e natyrshme që edhe cmimi fundor i tyre të jetë më i lartë në tregun shqiptar se sa  në ato të vendeve të tjera. Është gjithashtu e lehtë të merret me mend se përafrimi i cmimeve  dhe ulja e kostove për konsumatorët nuk është as cështje vullneti dhe as detyrë e biznesmenëve të këtij sektori. Pasi edhe kështu sic po funksionojnë, ata nuk është se po korrin ndonjë fitim kushedi se cfarë. Tregu e garanton konkurencën me kaq operatorë që janë në treg. Mjafton ti referohemi asaj tabloje që paraqesin në këtë konkurencë Spar dhe Conad si dy nga rrjetet më të mëdha të supermarketeve. Në 1458 artikuj të krahasuar tek 944 artikuj cmimet janë të njëjta, në 271 prej tyre Conad ka cmime më të ulëta se sa Spar, kurse në 243 artikuj të tjerë, Conad ka cmime më të larta se sa Spar. Ndaj, ka vetëm një rrugë se si mund të ulen cmimet me të cilat përballen konsumatorët në supermarkete: ulja e tvsh-së, aplikimi i politikave tatimore për këtë sektor, të njëjta sikurse ajo që zbatojnë vendet që iu referuam më sipër. Nuk është e vështirë të kuptohen të vërteta kaq të thjeshta, përvec rasteve ku mbizotëron dashakeqësia. Ose interesi.

Një kryetar i një shoqate pensionistësh ishte njëherë i ftuar në një auditor të rinjsh. “Sikur të ishe edhe një herë i ri, cfarë do bëje më mirë”, e pyeti moderatori i bisedës, duke tentuar kështu të krijojë mundësinë e një mesazhi për ata që ndiqnin bisedën. I ftuari, pasi u mendua pak sekonda u përgjigj: “sikur të isha edhe një herë i ri, do mendoja më shumë për pleqëri”.

Në fakt, pjesa më e madhe e atyre që sot kanë statusin e pensionistit bëjnë një jetë më shumë se të varfër. Pensionet që ata marrin nuk arrijnë të përmbushin nevojat më bazike të tyre. Mirëpo kur themi që për pleqëri duhet menduar sa më herët, mundësisht që në rininë e hershme, nuk e kemi fjalën vetëm për të mbetur në dorë të pensionit shtetëror. I cili, sado të dalë do të jetë në atë masë, që nuk do të garantojë një jetë me standart, nëse gjatë kohës active je mësuar të bësh jetë me standart. Të kujdesesh për një pension të rehatshëm do të thotë të mos e jetosh  kohën aktive sipas lajtmotivit “një jetë kemi, ndaj të bëjmë qejf”, por të konsiderosh jetën e pensionistit si një fazë reale të ciklit jetësor, e cila ka edhe ajo kostot e saj, sfidat e saj. Pra, për të planifikuar një pension të rehatshëm e për të mos patur telashet që kanë pensionistët e shumtë të sotëm, duhet patur parasysh se edhe pensionisti ka nevoja për ushqim, shëndetësi, strehim, transport, argëtim. Por ka edhe kosto të papritura që sic janë trajtimet mjekësore apo kujdesi afatgjatë. Pensionistët e sotëm shqiptarë kanë mundur të përballojnë disa nga këto shpenzime me ndihmën e fëmijëve që kanë jashtë sepse po të ishte për pensionin e tyre ata nuk kishin asnjë mundësi për to. Për të siguruar një standart mujor prej 1000 eurosh, për shembull, për një periudhë jetese si pensionist prej 20 vitesh, duke përfshirë edhe inflacionin, duhet një fond total tek afro 300 mijë euro. Por në rastin më të mirë pensioni shtetëror arrin të sigurojë një fond total prej afro 100 mijë euro për periudhën 20 vjecare për të cilën po bëjmë kalkulimet. Pikërisht diferenca mes asaj që nevojitet dhe asaj që të mundëson pensioni shtetëror përfaqëson edhe hendekun dhe sfidën për të mbushur me largpamësi në vitet e kohës në aktivitet. Kjo mund të mbushet po qe se ke menduar për të kursyer. Pra kur ke bërë një jetë me shpenzime të planifikuara, duke ndërtuar një standart jete realist për një kohë të gjatë. Kur ke përdorur fondet e pensioneve privatë, i cili të ka mundësuar të heqësh dicka menjanë në mënyrë sistematike, për të ta kthyer atëhere kur ke më shumë nevojë për të.

 Kur je treguar i zgjuar gjatë jetës aktive dhe ke arritur të blesh ndonjë pronë të patundshme, për likujdimin e së cilës vërtet ke vuajtur në rini, por që të ndihmon aq shumë në kohën e pensionit nëpërmjet qerasë që ajo të sjell.

Kur ke akumuluar disa kursime në bankë, por nuk i ke lënë ato të fjetura, por  ke  blerë obligacione të shumta apo letra të tjera me vlerë, pasi fitimet që vijnë nga interesat e tyre mund të rezultojnë shumë të dobishme në një moshë më të madhe.

Apo akoma më mirë, kur ke mundur të bësh ndonjë investim duke blerë aksione diku, të cilat më pas, të shpërblejnë me dividend që ta rregullojnë humorin e pensionistit.

Por ka edhe hapa të tjerë plan veprimi në funksion të një pensioni të rehatshëm. Duke qenë një moshë ku problemet shëndetësore shpeshtohen, atëhere marrja e një sigurimi shëndetësor krijon mundësinë e mbulimit të kostove pa qenë nevoja për të shpenzuar paratë e kursyera me aq mundim. Sepse ato para që janë grumbulluar në formë kursimi nuk duhen tërhequr duke i mbaruar sa më parë, por si rregull apo sic thonë manualet e ndryshme, mund të tërhiqet deri në 4 për qind e sasisë cdo vit.

Dhe së fundmi, duke qenë pra një moshë me probleme shëndetësore e fizike, është e nevojshme aplikimi i një mënyre jetese për ti reduktuar sa më shumë këto sfida. Duke investuar pra në cilësinë e jetës nëpërmjet hobit dhe udhëtimeve, duke u kujdesur për shëndetin fizik dhe mendor, duke ndërtuar një rrjet social të fortë për të shmangur izolimin dhe vetminë etj. Sepse, sic thotë David A. Sinclair jeta e gjatë në kufijtë 90-100 vjec  sot është dicka e zakonshme, por sfida qëndron në të jetuarit në mënyrë të shëndetshme deri në fund. Pra, sa më herët të nisin kursimet dhe investimet, aq më komode do jetë edhe jeta si pensionist.

Të gjitha bateritë e marketingut të bankave apo institucioneve të tjera financiare janë adresuar tek konsumatori, me qëllim joshjen e tij për tu bërë marrës kredie. Shtëpi, makina, rinovim shtëpie, rinovim mobiljesh e pajisjesh elektroshtëpiake e deri blerje aparatesh telefonikë e pushime me kredi reklamohen në mënyrë intensive, duke tentuar kështu joshjen e qytetarit. Dhe sigurisht, qoftë bankat e qoftë institucionet financiare, janë në të drejtën e vet pasi ky është aktiviteti i tyre. Sepse të ardhurat e krijuara nga interesat përfaqësojnë zërin kryesor të të ardhurave. Thjesht sa për ilustrim, Banka Kombëtare Tregtare(BKT) gjatë vitit 2023, të ardhurat e siguruara nga interesat e kredisë dhe interesat nga investimet e tjera i kishte rreth 190 milionë euro, ndërkohë që shpenzimet për pagim interesash për depozitat i kishte afro 30 milionë euro. Pra të ardhurat neto nga interesat ishin rreth 160 milionë euro.

Tregues edhe më të mirë për veten e saj në këtë aspekt  pati Raiffeisen Bank. Siguroi nga të ardhurat për interesat rreth 120 milionë euro, dhe pagoi vetëm 2 milionë euro interesa. Konkluzionin na i forcon edhe Union Bank, ndonëse raporti i të ardhurave të saj nga interesat dhe shpenzimi për interesa është më i moderuar. Kështu, kjo bankë, përgjatë vitit 2023 siguroi rreth 46 milionë euro të ardhura nga interesat, kurse pagoi afro 11 milionë euro për interesat e depozitave. Cka do të thotë se të ardhurat neto nga interesat ishte rreth 35 milionë euro. Edhe po qe se do të vazhdonin me bankat e tjera të nivelit të dytë, e njëjta dukuri është. Pra, sistemi bankar shqiptar del me fitim impresionues ndër vite, pikërisht sepse zëri kryesor i shpenzimit që ka qenë dikur, pagimi i interesave për depozitat, ka kohë që ka shkuar në nivele të papërfillshme. Funksioni kryesor i bankave sot në dobi të klientit depozitues është thjesht strehimi i parave të tij. Por le ti kthehemi temës që kemi lajmëruar  në titull të këtij shkrimi: a ia vlen të blejmë me kredi? A ia vlen të joshemi, të tundohemi, të marrim në konsideratë ofertat për kredi të bankave dhe institucioneve të tjera financiare apo duhet të rezistojmë?  

Sigurisht që kësaj pyetje nuk mund ti përgjigjesh në mënyrë të prerë, pasi të blesh me kredi është një vendim që varet nga rrethanat individuale që do të marrë vendimin. Që duhet të bëjë një arsyetim. Që duhet të bëjë një planifikim apo peshim të situatës. Sepse të blesh me kredi është një proces, i cili ka edhe avantazhe edhe dizavantazhe. Kredia të mundëson blerjen e mallrave apo shërbimeve, të cillat nuk ke mundësi ti blesh me para në dorë. Gjithashtu, duke përdorur kredinë për blerje, mund ta shpërndash pagesën në një kohë të gjatë, pa i rënë shumë në qafë buxhetit mujor. Pa llogaritur këtu faktin që, nëse ndërton një marrëdhënie korrekte me bankën apo institucionin financiar, atëhere kjo sjellje e mirë prej klienti të ndihmon në raste të tjera të kësaj natyre. Por sikurse thamë edhe pak më lart, duhet të mendohesh mirë. Pasi kreditë zakonisht në Shqipëri kanë patur dhe kanë kosto të larta interesi. Më lart pamë se raporti i të ardhurave të siguruara nga interesat me ato të shpenzimeve për interesa është minimum 4:1 dhe maksimumi 10 me 1. Mosmarrja parasysh e interesit të lartë, bërja gabim e llogarive në raport me të ardhurat e individit kandidat për kredi, mund të prishë ekuilibrat financiarë të tij dhe ta vendosë atë në një situatë të vështirë. Duke e futur në një cikël borxhi në individi ble më shumë me kredi se c’mund të paguajë. Ky ishte thelbi i krizës së fundit amerikane. Qytetarët kishin marrë kredi për konsum më shumë se ckishin mundësi të shlyenin. Por e keqja tjetër e madhe është se bankat dhe institucionet financiare, duke i mëshuar dhënies së kredisë konsumatore në shuma 2 apo 3 milionë lekë “vetëm me kartë identiteti” apo “brenda 7 minutave” krijojnë tek kandidat klientët perceptimin e “parasë së lehtë”. Cka mund ti nxisë këta klientë në shpenzime të pakontrolluara, qoftë edhe duke blerë mallrat të panevojshëm. Pse duhet të marrë kredi psh një qytetar i zakonshëm, një i ri apo e re me të ardhura modeste për të blerë një iphonë të fundit?! Pse duhet marrë kredi për pushime? Që të të dalim pushimet nga hundët? Sepse, kur nuk arrin të kursesh një fond të caktuar për pushime nga të ardhurat vjetore, si do ta bësh këtë për të likujduar kredinë+interesat?! Me fjalë të tjera, mund të marrësh kredi, por duke i bërë mirë llogaritë nëse keni mundësi ta shlyeni brenda afatit, ndryshe rritja e kostos së kredisë me penalitetet që aplikohen në raste të tilla, mund të sjellë situata fare të pakëndshmë për personin e kredituar. Marrja e kredisë nuk është një vendim i lehtë, ndaj, nëse duhet marrë një kredi, mirë është të krahasohen normat e interesit për të zgjedhur kushtet më të favorshme. Një biznesmen i mirënjohur nuk kishte marrë kurrë kredi në jetën e tij. Mirëpo iu desha të marrë një shumë të konsiderueshme për të përfunduar një investim të madh. Trokiti në të gjitha bankat e Shqipërisë, iu tregoj shumën që kishte nevojë, mori ofertat e tyre dhe pastaj filloi një proces analize, me qëllim që të merrte vendimin më të mirë.

Mbajtja e një buxheti të strukturuar mirë për pagesat dhe borxhet është gjithashtu një kusht i vlefshëm në rast se vendoset të blihet me kredi.

Me prodhimin masiv të makinave elektike, tregu botëror i makinave të reja është ristrukturuar në disa aspekte. Së pari, sa vjen e rritet pesha specifike qe zenë makinat elektrike karshi totalit të mjeteve gjithsej. Kështu, në nivel global, makinat elektrike përbëjnë rreth 18 për qind të totalit të makinave të reja,  një rritje nga 14 për qind në vitin 2022 në 18 për qind në vitin 2023. Parashikimet flasin që deri në fund të këtij viti, makinat elektrike të shitura të arrijnë në rreth 17 milionë njësi. Kjo rritje është vecanërisht e theksuar në Kinë, Europë dhe SHBA ku pjesa e makinave elektrike përbën respektivisht 45%, 24 % dhe 18 për qind të totalit. Ky trend i fuqishëm drejt elektrifikimit të transportit global, nxitur nga ulja e kostove të baterive, rregulloret e forta për emetimin e karbonit apo edhe stimujt, ka sjellë ndërkohë edhe ndryshimin e strukturës së mjeteve të prodhuara sipas vendeve

Kështu, për periudhën 11-mujore të vitit 2024, prodhimi global i automjeteve ka qenë në nivele të ngjashme me vitin 2023, me disa ndryshime rajonale të theksuara.

Kina mbetet lider global me rreth 28.3 milionë automjete të prodhuara, një rritje e lehtë prej 2.4% falë subvencioneve qeveritare për automjetet e reja dhe përmirësimeve të zinxhirëve të furnizimit.

Europa ka prodhuar rreth 17.4 milionë automjete, me një ulje prej 1.8% krahasuar me vitin 2023, për shkak të sfidave si grevat dhe problemet klimatike në disa vende.

Amerika Veriore (SHBA dhe Kanada) ka qëndruar relativisht e qëndrueshme, me një fokus të veçantë në uljen e stoqeve të tepërta.

India dhe rajonet e tjera të Azisë Jugore përjetuan një rënie në prodhim për shkak të ngopjes së tregut dhe eksportit të dobët.

Amerika Latine ka pasur rritje të prodhimit, veçanërisht në Brazil dhe Argjentinë, ku vëllimi është rritur mbi pritshmëritë.

Prodhimi global i automjeteve pritet të përfundojë  në rreth 89.4 milionë njësi për 2024, pak më i ulët krahasuar me 2023, si rezultat i stabilizimit të kërkesës dhe përmirësimit të inventarëve.

Edhe xhiroja totale nga shitjet e makinave të reja në nivel global në vitin 2024 pritet pothuajse në nivelet e vitit të mëparshëm, afërsisht 2.7-3 trilionë dollarë. Por që sigurisht që përfaqëson një rritje  krahasuar me disa vite më parë. Dhe kjo rritje është ndikuar nga rikuperimi ekonomik global, lehtësimi i zinxhirëve të furnizimit dhe rritja e kërkesës për automjete elektrike (EV) dhe hibride, të cilat kanë një kosto mesatarisht më të lartë sesa makinat me motor me djegie të brendshme.

SHPETIM LUKU

Avni Ponari irritohet së tepërmi teksa i kujton ndonjë rast kur dikujt i është djegur fabrika tërësisht apo pjesërisht dhe ajo rezulton e pasiguruar. Dhe irritimi i tij nuk ka të bëjë fare me faktin se ky biznes ishtë një klient potencial i munguar i tij apo i kompanive të tjera të sigurimeve. Sepse edhe me këto difekte të mëdha e problematika që ka tregu shqiptar i sigurimeve, sërish grupi SIGAL ku është themelues dhe drejtues Avni Ponari ecën shumë mirë. Rreth 150 milionë euro prime, mbi 2500 punonjës dhe agjentë sigurimesh në Shqipëri, Kosovë dhe Maqedoni, si dhe spektri i gjërë i sigurimeve tregon qartë stadin ku kanë arritur kompanitë e menaxhuara prej tij. Duke qenë ndër grupet më të mëdhenj ekonomike në Shqipëri. Por Avni Ponari “ngacmohet” në situata të tilla nisur nga botëkuptimi i tij prej profesionisti në fushën e sigurimeve, botëkuptim ky i krijuar nga një veprimtari më shumë se 30 vjecare në këtë treg. Ai e di mirë rolin e rëndësishëm të sigurimeve si mbrojtje ndaj humbjeve financiare, duke siguruar kompensim për dëmet nga fatkeqësitë natyrore si tërmete, përmbytje, zjarre apo edhe mbulimin e dëmeve nga aksidentet, vjedhjet apo akteve të vandalizmit. Ai  e njeh mirë rolin shumë të rëndësishëm të industrisë së sigurimeve në ofrimin e qetësisë mendore, nëpërmjet eleminimit të stresit financiar të përballimit të kostove të papritura. Ai e di aftësinë e industrisë siguruese për të mbrojtur bizneset dhe individët nga kriza financiare dhe për të ndihmuar në rikuperimin e shpejtë të humbjeve. Duke qenë kështu pjesë thelbësore e një planifikimi financiar afatgjatë. Ai di gjithashtu mirë rëndësinë e madhe që kanë sigurimet edhe për individin me të papriturat e jetës që i duhet të haset. Mirëpo realiteti shqiptar ofron me bujari të madhe raste kur bizneset vazhdojnë ta injorojnë për të keqen e tyre këtë funksion të rëndësishëm të sigurimeve.

“Kur është puna për ta mbushur tavolinën me verë Gaja Sperss Langhe Barolo( rreth 500-600 euro shishja) ata e bëjnë këtë me lehtësi, por për një siguracion ngurrojnë”- thotë Avni Ponari. Dhe e ka plotësisht të qartë se pse ndodh kjo sepse sapo e pyet për këtë ai përgjiget: kulturë, kulturë, kulturë. Pra është cështje e mungesës së kulturës siguruese, e mungesës së vetëdijes për ndikimin e madh pozitiv që ka industria siguruese në jetën e njerëzve dhe aktivitetin e bizneseve. Edhe pse operatorët e tregut i kanë adresuar bateritë e tyre të marketingut tek sensibilizimi për të papriturat e jetës, duket se ato nuk i trembin shumë shqiptarët përderisa një pjesë e madhe e atyre që mëndohen që kanë para e quajnë siguracionin “para të hedhur kot”. Por që në të vërtetë nuk është kot sepse përditë shfaqen raste kur njerëzit i bien kokës me grushte, kur nuk rehabilitojnë dot humbjet e tyre shumëmilionëshe, vetëm pse kanë ngurruar për të paguar një siguracion “qindarkash”. N.LL është një biznesmen i njohur, të cilit së fundmi iu dogj magazine e produktit të gatshëm dhe e lëndëve të para. Gjithcka do të ishte e lehtë për të për kompensimin e dëmit disa milionë eurosh, po qe se nuk do të vonohej rreth 40 ditë për të bërë siguracionin e radhës. 

A mos është mosbesimi kundrejt kompanive një nga arsyet pse shqiptarët ngurrojnë të sigurohen? Edhe kjo nuk duket se qëndron si arsye përderisa egzistojnë mjaft raste kur është dëshmuar konkretisht përfitimi nga marrëdhëniet e ndërtuara me to. Gjithkush e mban mend vjet zjarrin e fuqishëm që përfshiu kompaninë Deutche Color në Maminas, ku flakët përpinë gjithcka. Ishte një rast klasik për marrëdhënien i siguruar-sigurues, kur siguruesi nëpërmjet një  procedure të shpejtë, transparente bëri vlerësimet përkatëse dhe mori përgjegjësitë e tij që buronin nga kontrata, duke kompensuar 100 për qind dëmin.

Edhe në Kosovë pati një rast interesant, ku njëra nga kompanitë kryesore të saj, Viva Fresh pësoi një dëm të madh nga zjarri, por që për fatin e mirë të pronarëve të tyre ishte e siguruar tek Sigal Kosova. Dhe kompania e dëmtuar mori si dëmshpërblim financiar 4 milionë euro. Por akoma edhe më mirë duket rëndësia e konkretizuar e industrisë siguruese në rastin e tërmetit të fundit që goditi Shqipërinë, ku dëmet e paguara nga kompanitë për sigurimet vullnetare u rritën mbi 1000 për qind. Pra sado hipoteza të ngrejmë rreth faktorëve që bëjnë që shqiptarët të mos sigurohen, analiza përfundon tek evidentimi i dy të tillëve. Një numur të madh njerëzish pengohen nga buxheti familjar i pamjaftueshëm, pra për arsye disi objektive, ndërsa për një pjesë tjetër, që hyjnë tek grupi i atyre që kanë para është thjeshtë cështje e mungesës së kulturës përkatëse. Është cështje e mospërfilljes së rrezikut. Ose edhe cështje e vlerësimit të jetës sipas asaj shprehjes së famshme për të dëshmuar trimërinë se “shqiptari e ka vdekjen si me le”!

Edhe pse me njëfarë rënie krahasuar me një vit më parë, sërish, 52 milionë euro aktivitet,  realizuar nga kompania Larti, gjatë vitit 2023, mjaftuan që dy pronarët e saj, Astrit Isa dhe Luan Larti të renditen ndër biznesmenët më të mëdhenj të Shqipërisë. Është ky një status i fituar kohë më parë dhe i demonstruar e përforcuar vit pas viti, por sigurisht jo nga arsye rastësore apo fati. Por si rrjedhojë e vendimeve të shumta, në sensin e duhur dhe të marra  në kohën e duhur, të cilat bënë të mundur ngjitjen e kompanisë Larti sh.p.k në nivelet që është sot. Themelet e këtij biznesi të suksesshëm u hodhën që në vitin 1992, kohë kur Luan Larti, shkoi si shumë të tjerë emigrant në Greqi, por si pak të tjerë u kthye brenda një kohe të shkurtër, pasi, bashkë me Astrit Isa shihnin  mundësi më të mëdha në Shqipëri. Ishte pra ky momenti më i rëndësishëm, kur ata ndanë mëndjen për ndërtimin e perspektivës së tyre. Ishte ky vendimi më i rëndësishëm që i dha jetës së tyre këtë drejtim që ka edhe sot. Që i dha këtë aureole që kanë sot. Që i dha këtë profil që kanë sot.

Vendimi tjetër i rëndësishëm i Luan Lartit dhe Astrit Isa ishte kërkimi i progresit personal e familjar vetëm në fushën e biznesit. Nëse shumë shqiptarë në ato vite ishin të paqartë e konfuzë rreth të ardhmes së tyre, nëse shumë shqiptarë ranë në panik nga ndryshimi i sistemit, Luan Larti dhe Astrit Isa e kuptuan se kishte ardhur koha e një sistemi të ri ku përgjegjës për mirëqënien e individit ishte vetë individi. Ndaj dhe e drejtuan shikimin dhe energjinë e tyre vetëm në drejtim të ushtrimit të inciativës së lirë. Pas një prove me tregtimin e fruta perimeve, kuptuan se ky lloj aktiviteti kishte limite dhe ishte i pafuqishëm për të përmbushur ambiciet e tyre të mëdha. Ndaj, ndryshuan natyren e akivitetit të biznesit, duke u marrë me tregtimin e materialeve të ndërtimit dhe në vitin 1999 themeluar përfundimisht kompaninë Larti sh.p.k. Dhe vazhduan në këtë linjë. Duke përmbushur kështu atë shprehjen e Andreë Carnegie se “njerëzit që kanë pasur sukses janë ata që kanë zgjedhur një linjë dhe i përmbahen asaj”.

  Përkushtimi i madh në punë, shoqëruar ky me tregtimin e materialeve tepër cilësore, fryt  i bashkëpunimit me partnerë të mirënjohur bënë që tregu i Korcës në vecanti, por edhe ai i Juglindjes së vendit të ishte i vogël për kompaninë Larti. Ndërkohë që kompania kishte ndërtuar një mekanizën perfekt konkurues edhe për tregje të tjera në përtej Juglindjes. Ndaj, sot ajo paraqitet me dy pika kryesorë magazinimi dhe shpërndarje të produkteve që tregton. Njëra në Korcë e tjetra në Elbasan. Duke patur për moto kryesore furnizimin e tregut me produktet më cilësore e standartet bashkëkohore, Larti sh.p.k ia ka dalë mbanë që të jetë tashmë një kompani që nuk ka kufij në treg.

Por rritja e kompanisë nuk është projektuar e siguruar vetëm nga zgjerimi i tregut të shitjes së produkteve të tyre kryesisht hekur dhe material të tjera ndërtimi. Rritja është stimuluar edhe nga diversifikimi i aktivitetit të kompanisë ose më saktë shtimi i aktivitetit të saj, duke u futur edhe në procesin e ndërtimit të komplekseve të banimit apo edhe transportit të mallrave për llogari të të tretëve. Ndonëse është e vështirë të përcaktohet se sa për qind zë ndërtimi në aktivitetin e kësaj kompanie të mirënjohur, ajo që mund të thuhet me bindje është fakti se Larti sh.p.k ka aktualisht aktivitetin më të madh në ndërtim në qytetin e Korcës. Ka ndërtuar komplekset kryesore dhe më të bukura të banimit në qytetin juglindor. Në harmoni të plotë me fizionominë e këtij qyteti. Zgjerimi i natyrës së aktivitetit të kompanisë edhe me ndërtimin është një zhvillim sa i natyrshëm i kompanisë, aq edhe veprim i mencur i drejtuesve, pasi Korca nuk e ka përjetuar barbarinë e ndërtimeve pa rregull e pa standarte, sikundër ka ndodhur në qytetet dhe zonat e tjera të Shqipërisë. Ky “dizavantazh” i saj, si dhe fillimi i vonshëm e ndërtimeve të reja, ka krijuar mundësinë që gjërat të bëhen sic duhet dhe kompani të tilla me reputacion si Larti sh.p.k janë garancia më e mirë për këtë. Jo më kot, në zyrat e kësaj kompanie kërkesat apo propozimet për zhvillime pronash të ndryshme janë të shumta dhe që japin garanci për një perspektivë të qëndrueshme afatgjatë të kompanisë. Aktiviteti i ndërtimit është një nga segmentët e veprimtarisë që i krijon Larti-t dinamikën e duhur, pasi tregtimi i materialeve të ndërtimit ka krijuar prej vitesh stabilitetin e saj. Tashmë kompania është në fazën e fundit të përfundimit të një kompleksi prej 60 mijë metra katror dhe para saj shpaloset një tjetër projekt shumë i rëndësishëm për qytetin e Korcës. Ai i ndërtimit të një kompleksi të ri me sipërfaqe dyfish më të madhe nga ky që është në “metrat e fundit”. Me këtë projekt të ri, i cili garanton të paktën 10 vite punë në sektorin e ndërtimit për kompaninë, si dhe një tjetër në fushën e energjisë së rinovueshme mund të thuhet me siguri që perspektiva e kompanisë “Larti” sh.p.k është e garantuar. Kurse dy aksionerët e saj, Astrit Isa dhe Luan Larti, kurorëzojnë një partneritet afatgjatë e të pazakontë për mjedisin shqiptar, por të karakterizuar  nga përkushtimi e mirëkuptimi reciprok.

As edhe një minutë nuk u menduan zyrtarët bashkiakë të Librazhdit, kur atyre iu vendos përpara në tavolinë projekt-vendimi që bibliotekës së qytetit ti vihej emri “Sami Leka”. Propozimi i disa intelektualëve librazhdas, me iniciator kryesor, tashmë të ndjerin, Skënder Karriqi mori aprovimin e padiskutueshëm para dy viteve nga Bashkia e qytetit. Dhe kjo është mëse e kuptueshme. Me rreth 100 vepra të përkthyera gjatë jetës së tij jo të gjatë, mes të cilave “Kapitali”, “Ideologjia gjermane” apo “Lufta civile në Francë”, Sami Leka është një nga përkthyesit më të njohur shqiptarë, kryesisht i letërsisë filozofike, përkthimet e të cilit pasuruan këtë lloj literature në Shqipëri. Ndaj dhe ai përfaqëson një nga intelektualët më në zë të zonës së Librazhdit. Mirëpo, ndërsa merrte pjesë në ceremoninë përkatëse, djali i tij, biznesmeni i mirënjohur Luan Leka dalloi degradimin e thellë që kishte pësuar biblioteka e qytetit, e cila kishte humbur tërësisht funksinin e saj. Pra, nëse emri i Sami Lekës i bënte nder bibliotekës, gjendja në të cilën ndodhej biblioteka nuk i bënte aspak nder emrit të Sami Lekës. Dhe këtu mori rrugë një projekt i vecantë nga ana e biznesmenit. I vetëdijshëm për rolin që ka një bibliotekë të jetën  e komunitetit, i bindur për rëndësinë e saj si insitucion për ruajtjen dhe promovimin e kulturës locale, rritjen e nivelit të arsimimit dhe njohurive, promovimin e leximit dhe nxitjen e mendimit kritik, ai vendosi për një  rikonstruksion tërësor të saj. Dhe sikurse e ka zakon, që cdo punë që merr përsipër e bën me seriozitetin maksimal, edhe rikonstruksioni i bibliotekës së Librazhdit filloi dhe mbaroi brenda afateve të përcaktuara, duke pësuar një transformim rrënjësor. Por përfundimi i godinës ishte vetëm fillimi. Dhe gjëja më e lehtë për tu bërë. Sikur Luan Leka të ishte një person që nuk donte kokëcarje të tjera, atëhere ai do të mjaftohej vetëm me këtë sipërmarrje dhe do ta quante punën e tij të mbaruar. Mirëpo si një lider vizionar dhe qytetar i përgjegjshëm ai e dinte se një institucioni, i duhen kthyer edhe funksionet e tij që të ketë kuptim angazhimi me të. Dhe në rastin e bibliotekës së qytetit të Librazhdit problemi kryesor nuk ishte gjendje e mjerueshme fizike, por humbja e funksioneve të saj, braktisja nga lexuesit realë dhe potencialë të saj. Sot, në kushtet e zhvillimit të teknologjisë leximi është bërë një process i vështirë edhe duke patur kushte komode e jo më në rrethana aspak favorizuese. Ndaj, Luan Leka nuk e quajti pra të mbaruar punën vetëm me rikonstruksionin e ndërtesës së bibliotekës, por inicioi edhe një projekt tjetër, akoma më të rëndësishëm, për promovimin e leximit. Duke vendosur cmime të ndryshme për kritikën më të mirë letrare, për esenë më të mirë, për recensionin më të mirë, për poezinë më të mirë etj, me kushtin që librat e përdorur për këtë qëllim të ishin shfrytëzuar nga biblioteka “Sami Leka”. Përpara pak kohësh u mbyll edicioni i parë i këtij projekti që mendohet të vazhdojë në një periudhë afatgjatë. Ndoshta jo me përmbushje të plotë të pritshmërive, por sidoqoftë, me sinjale shumë të mira se projekti po funksionon mirë.

Si një njeri e biznesmen skrupuloz, Luan Leka mund të mos ketë marrë që në vitin e parë kënaqësinë e plotë që vjen nga objektivat e përcaktuar prej tij, por e ka provuar këtë kënaqësi në disa aspekte të tjera. Sepse ai ka ndërmarrë një hap të shkëlqyer me ndikim pozitiv si nga ana sociale  ashtu edhe  ekonomike. Iniciativa e tij tregon përgjegjësi shoqërore për të investuar në kapitalin intelektual të gjeneratave të ardhshme. Duke stimuluar leximin, sidomos tek të rinjtë ai krijon kushte për zhvillimin e aftësive kritike, analitike dhe kreative tek të rinjtë. Leximi është një nga mënyrat më efektive për të zgjeruar horizontet dhe për të pasuruar kulturën. Kjo iniciative e Luan Lekës mund të kontribuojë në përmirësimin e rezultateve arsimore, duke përgatitur një brez më të mirë përgatitur për tregun e punës dhe jetën në përgjithësi. Por ndërkohë, ajo mund të jetë edhe nismë frymëzuese edhe për biznese të tjera që të angazhohen në përgjegjësi sociale dhe të investojnë në projekte me impact afatgjatë. Kjo është edhe arsyeja kryesore se pse iu referuar këti shembulli në këtë shkrim.