Month: January 2018

Marka e famshme ndërkombëtare e automobilave tashmë do të ketë një një tregtues të ri në Shqipëri. Ajo është kompania AVEL sh.p.k, kompani e cila ka të drejtën njëkohësisht edhe të tregtimit të makinës franceze Peugeot. Pra, të gjithë ata kandidat blerës të Toyota-s, të cilët e perceptonin deri më tani atë si “Toyota në Sukth” tashmë nuk kanë pse të shkojnë atje, por duhet të ndalen tek salloni luksoz i makinave ku përvec Peugeot do të jetë edhe marka japoneze. Më parë këtë markë e tregtonte Toyota Tirana me seli në Sukth të Durrësit, por “terreni po pastrohet”. Cka me fjalë të tjera do të thotë se ndryshime të dukshme po ndodhin në biznesin e tregtimit të makinave të reja. Kalimi i Toyota-s nga kujdestaria e kompanisë së drejtuar nga Xhevat Shakaj në kompaninë e drejtuar nga Adrian Totokoci nuk është i vetmi. Disa vite më parë Auto Star Albania, biznes i Basri Rrukës  u ble nga Shefqet Kastrati. Edhe Volkswageni ka ndryshuar përfaqësi, pasi ajo nuk tregtohet më nga Classic Volksvagen, por nga Porsche Albania. Por ky eshte nje rast i ndryshem nga te tjeret, pasi pas shume vitesh tregtimi te suksesshem nga ana e kompanise Classic, pas rekordeve te thyera nga kjo kompani ne tregtimin e markes se famshme gjermane, duke arritur deri ne 1000 makina ne vit, ajo preferoi ta shese te drejten e tregtimin te saj. Kurse rastet e tjera perfaqesojne kryesisht ndryshime “pronesie” si rrjedhoje e ecurise jo te mire, nen perfaqesite e meparshme.

Ndërsa më herët, kompania Prestige, që merrej me tregtimin e tre markave të makinave, Renault, Daccia dhe Nissan kaloi nën administrimin e Auto Master. Biznesit të makinave të reja i është larguar edhe Ferdinand Ibrahimi. I njohur më tepër me kompanine e tregtimit të pjesëve të këmbimit, Ferlut, Ai ndërkohë ka patur deri para disa kohësh përfaqësinë e Fiat-it Italian, të cilën e tregtonte me kompaninë Anas. Mirëpo kjo kompani është tashmë thuajse ingzistente në treg, ndërkohë që përfaqësinë e Fiat-it e ka marre kompania Auto Master. Tregut të makinave të reja i janë shtuar gjithashtu edhe ato marka që I mungonin sikurse është Volvo apo Tata indiane

Shpëtim Luku

Para pak kohësh në ekranin e RTSH-së u shfaq filmi televiziv “Rrokullisje”, prodhim i këtij televizioni. Me ide dhe skenar të Leka Bungos, ky film trajtonte një nga skandalet më të mëdha financiare të ndodhura në Shqipëri, një nga mashtrimet më të mëdha financiare, ndoshta në historinë e saj, fajdet. Me një gjuhë satirike ky prodhim i RTSH-së sjell me një realizëm të theksuar atë cfarë ka ndodhur në një të kaluar jo fort të largët, por që bëhet edhe më e afërt për shkak të pasojave dhe emocioneve të forta negative që prodhoi në të gjithë popullsinë. Sepse disa të vërteta të hidhura e të dhimbshme është mirë të kujtohen, pasi nëse ato harrohen atëhere mundësia e përsëritjes së tyre është e madhe. Edhe pse krijimi i piramidave financiare pak pas vitit 1990 ishte një superskandal financiar që iu zhvati qytetarëve të thjeshtë rreth 1.2 miliardë dollarë, edhe pse këto piramida ishin një nga mënyrat e instalimit të kapitalizmit grabitqarë shqiptar, sërish ato nuk kanë patur vëmëndjen e duhur për ti hetuar më tej ato dhe personat e lidhur dhe që kanë përfituar prej tyre. Ndaj në këtë pikëpamje filmi “Rrokullisje” është një kontribut me vlerë që rikthen edhe një herë në vëmëndje atë realitet të hidhur. Por nga ana tjetër ky film është edhe një autokritikë që bën RTSH-ja për rolin që ka patur ai në promovimin e skemave piramidale financiare si biznese të suksesshme dhe atë të krijuesve të tyre si biznesmenë të suksesshëm dhe gjenialë. Mjafton vetëm epilogu i cdo serie të filmit me kronika reale të nxjerra nga arkivi i RTSH-së  herë me personazh kryesor Vebi Alimucajn, herë  Pëllumb Shehajn e herë  Fitim Kerxhaliunh për të mos patur dyshime për këtë. Kush i mendon skemat e dikurshme financiare me përmasat gjigande që arritën, vetëm si nisma aventurere të disa personave pa asnjë nivel, do të thotë se akoma s’ka kuptuar gjë. Sepse piramidat e dikurshme vërtet mund të kenë lindur si ide mashtruese të atyre personave që i themeluan ato, por kurrë nuk do të arrinin në ato përmasa që arritën nëse nuk do ishin përfshirë një numur aktorësh në to, të cilët “injektuan” tek popullata besimin e verbër që po realizonin një investim të mirë në “kompani serioze”.  Cfarë mund të bënte qytetari i thjeshtë, qytetari i zakonshmëm, i sapodalë nga një regjim diktatorial, kur qeveria e kohës nuk reagonte, por përkundrazi i lejonte lirisht të kryenin aktivitetin e tyre mashtrues?!

Si mund të mos gënjehej qytetari i thjeshtë, kur thuajse në cdo emision qëndror të lajmeve në RTSH kishte patjetër një apo dy kronika “suksesi” me këta “Pionierë të kapitalizmit shqiptar”?! Kur gazetat më të rëndësishme të vendit vraponin të reklamonin përqindjet e këtyre kompanive?!

Si mund të mos mashtroheshin njerëzit e thjeshtë të shisnin shtëpi e lopë për të future lekët kundrejt përqindjeve të larta gjoja të fitimit, kur asnjë zë intelektuali ekonomist nuk u ngrit kundër tyre, cka do të sensibilozonte grupe të caktuara shoqërore të mos e bënin veprimin më të cmendur të jetës së tyre?!

Mekanizmi i artë i suksesit të këtyre skemave financiare ishte përhapja e reklamës mashtruese nëpërmjet së cilës synohej të  krijohej iliuzioni se ato janë kompani të forta, kompani që kërkojnë ekspansionin. Mirëpo dicka e tillë nuk mund të përhapej gjërësisht pa kontributin e medias. Dhe në harkun kohor 1995-1997 RTSH ishte media e thuajse e vetme televizive në vend. Ja pra pse ajo në atë kohë ishte pjesë e problemit dhe arsyeja pse sot filmi “Rrokullisje” duket si reflektim dhe autokritikë e saj. Në atë periudhë puna si redaktor i ekonomisë në gazetën “Rilindja Demokratike” më krijoi mundësinë e një takimi me ish-Presidentin e asaj kohe, Sali Berisha. E shfrytëzova rastin për ti bërë një apel rreth “disa strukturave financiarë që mbledhin një thes me para nga populli, e po nuk iu tha kush gjë, do të vazhdojnë të mbushin të dytin. Nëse sërish nuk do tju thotë kush gjë, do të vazhdojnë të mbushin të tretin, e kështu me radhe. Kur të kujtoheni ju të reagoni mund të ndodhë hataja”- i thashë Presidentit. Ai la cdo punë dhe tregoi interes për cfarë po i thoja, ndërkohë që më pyet: e cfarë mendon ti që mund të bëhet? Disa gjëra mund të bëhen, por më urgjentja është ndërprerja e reklamës mashtruese sistematike në televizionin shtetëror – i thashë. Ishtë viti 1995 dhe RTSH-ja e vazhdoi sërish ritualin e saj të promovimit të skemave piramidale dhe krerëve të saj derisa këto skema plasën pasi kryen ciklin e tyre. E pasi ndodhi kjo, RTSH-së së atëhershme nuk i mbeti gjë tjetër vecse të bënte kronika për pasojat e dhimbshme të piramidave, shkak i të cilave kishte qenë edhe vetë.

Disa shembuj që tregojnë se nëse privatizimi bëhet mbi kritere korruptive, atëhere ndërmarrja publike e privatizuar del nga rrethi i ekonomisë formale dhe përfundon në keqmenaxhim dhe informalitet

Shpëtim Luku

Kush menaxhon më mirë: shteti apo private? Nëse kjo pyetje do të shtrohet thjesht në aspektin teorik dhe nga ajo cfarë ka treguar përvoja e vendeve të zhvilluara, atëhere shumë persona do ta konsiderojnë këtë pyetje shumë naive. Pasi përgjigja anon në mënyrë kategorike në favor të privatit. Madje mund të sillen shembuj dhe perifrazime të shumta nga ekonomistë të njohur botërorë që evidentojnë shkathtësinë dhe efikasitetin e privatit në menaxhim, krahasuar me stafin e publikes. Mirëpo, nëse këtë cështje e shtrojmë për diskutim nga ajo cfarë është vërejtur e konstatuar në realitetin shqiptar përgjatë këtyre viteve të shndërrimit të sistemit ekonomik, atëhere nuk mund të jemi fort të sigurtë që privati është më i suksesshëm se sa zyrtarët publikë në menaxhim. Dhe shembujt që do të servirim më poshtë nuk janë përzgjedhur me sforco nga ky realitet, por ato në vetëvete përfaqësojnë edhe skandale të mëdha të ndodhura.

OSHEE-ja publike shumë herë më e suksesshme se CEZ-i privat.

Në vitin 2008 u privatizua kompania publike e shpërndarjes së energjisë elektrike për 102 milionë euro për rreth 76 për qind të aksioneve. Nga ana e qeverisë së asaj kohe u konsiderua një sukses i madh. Mirëpo në të vërtetë suksesi nuk certifikohet me fjalë, por me tregues sinjifikativë. E vërteta është se treguesit që vërtetojnë përmirësimin apo përkeqësimin e veprimtarisë së një kompanie erdhën duke u rënduar

Në qershor 2009, kur kompania CEZ mori drejtimin e OSSH  niveli i humbjeve ishte 30.75%, ndërsa në gusht 2012, sipas raportimeve të paraqitura nga vetë shoqëria, niveli arriti në 45.51%. Ndërkohë që pas rikthimit në kompani publike humbjet kanë zbritur në afro 27-28 për qind. Edhe arkëtimet nga aktiviteti i kompanisë janë kater apo 5 fishuar krahasuar me kohën kur kompania ishte nën kujdestarinë e CEZ-it.  Në vitin 2016 OSHEE arkëtoi rreth 126 miliardë lekë, ndërkohë që në vitin e fundit kur ishte kompani private arkëtimi ishte në shifrën e vetëm 38.3 miliardë lekëve.  Po kështu edhe sa i takon investimeve. Sot gjendja paraqitet ku e ku më mirë se sa ishte kompania në kushtet e kompanisë private.  Pra me pak fjalë kompania shqiptare e shpërndarjes së energjisë elektrike ishte më mirë edhe përpara privatizimit të saj prej CEZ Cekia, por edhe pas rishtetëzimit të saj

.

ARMO, gjithashtu më mirë publike se sa private

Në vitin 2008, një nga kompanitë publike të rëndësishme të vendit, ARMO ndërroi pronësi duke i kaluar privatit kundrejt cmimit të 125 milionë eurove. Privatizimi u konsiderua i suksesshëm, ndoshta nisur më shumë nga vlera me të cilin u shit kompania. Ndërkohë që, blerësi nga ana tjetër kishte marrë angazhim për realizimin e dhjetra milionë euro investimeve, të konsideruara këto të domosdoshme për ARMO-n, e cila trashëgonte një teknologji të vjetëruar. Deri në castin e privatizimit, ARMO ishte një kompani publike, e cila zotëronte afro 25 për qind të tregut, siguronte një normë fitimi prej 10 për qind, ishte një punësese e rreth 1500 vetëve, si dhe ishte një ndër kontribuesit më të mëdhenj fiskalë për buxhetin e shtetit. Arrinte të ishte një amortizator i mirë cmimesh në treg, pasi edhe përqindja që kishte në treg ishte e konsiderueshme. Dikush mund të thotë se karburanti i saj nuk ishte i një cilësie të mirë dhe kjo është e vërtetë. Por askush nuk mund të thotë se cilësia e karburantit të saj ishte më e dobët se sa ajo që hedhin në treg privatët pasi ajo u privatizua. Procesi i privatizimit presupozohej që tia rriste cilësinë kompanisë, mirëpo duket se kjo pritshmëri nuk është realizuar. Kompania duket se ka probleme të shumta në marrëdhëniet kontraktore, ka probleme me pagat e punonjësve, tashmë të reduktuar në numur, aq sa edhe protestat për këtë qëllim janë bërë gjë e zakonshme, ka probleme edhe me shlyerjen e detyrimeve fiskale në shtet. Me falimentimin e privatizuesit të parë, ARMO kaloi në duar të tjerë menaxhuesish, por sërish u vazhdua me përkeqësimin e performancës së saj. Rroga të papaguara punonjësisht, detyrime dhjetra milionë eurosh karshi buxhetit të shtetit, mospagim detyrimesh për sigurime shoqërore, humbje sistematike nga njëri vit në tjetrin, kjo është panorama që shfaq ajo sot. Aq dramatik është ky realitet sa kur kujton performancën e ARMO-s publike ajo të duket lule sot. Jo mw kot deputeti Erion Brace bwri thirrje kohwt e fundit se e vetmja zgjidhje pwr ARMO-n wshtw rishtetwzimi i saj dhe menaxhimi me pwrgjegjshmwri.

AMC, ose kur monopoli i shtetit transferohej tek privati

Përgjatë 27 viteve tranzicion në Shqipëri, Albania Mobile Comunnication është kompania, ndoshta e vetmja, e themeluar me kapital tërësisht publik. Është pra një nga shembujt unikë në Shqipëri që vërteton tezën se edhe shteti di të bëjë biznes. E themeluar rreth viteve 1995-1996, AMC bëri disa investime të rëndësishme për mbulimin me sinjal, duke u shtrirë në qytetet kryesore. Pak kohë pas themelimit të kompanisë ajo regjistroi tregues të tillë, ku spikaste norma e fitimit në nivelet 65-70 për qind. Dhe me një fizionomi të tillë e gjeti edhe vendimi i qeverisë së asaj kohe për ta privatizuar. Në vitin 2000, AMC u privatizua duke kaluar nën pronësine e COSMOTE-së, për një cmim prej 85 milionë dollarë. Ose më saktë, ky cmim ishte për 85 për qind të aksioneve të kompanisë. Përtej debatit nëse duhej shitur apo jo, ajo cka bën më shumë përshtypje është cmimi i shitjes së kompanisë. Në atë kohë cmimi mund të jetë perceptuar si i lartë, nisur kjo edhe nga propaganda e qeverisë në atë kohë, mirëpo e vërteta është se duke qenë transferim monopoli, duke qenë transferim i një aktiviteti shumë bujar me norma shumë ta larta fitimi, cmimi i privatizimit ishte qesharak. Mjafton të kujtojmë faktin se e gjithë vlera e investimit të realizuar për zhvillimin e mëtejshëm të kompanisë është shlyer për një kohë rreth 2 vjecare dhe konkluzioni është mëse i përligjur. Në kushte monopol AMC funksionoi për 2 vite. Më pas iu desh të operoj në kushtet oligopol, pasi në treg u fut edhe një operator tjetër. Por që shumë pak gjë ndryshoi, pasi sërish cmimet mbetën të larta, e për rrjedhojë edhe normat e fitimit po ashtu.

Konkluzion

Është e vërtetë që menaxhimi i privatit është më efikas dhe fleksibel. Por kjo është e vërtetë kategorike në shtete të konsoliduara ku institucionet funksionojnë mirë. Kurse në shtete të korruptuara si Shqipëria nuk ka asnjë garanci që një kompani apo pronë publike pas ndërrimit të pronësisë do të ketë një menaxhim dhe realitet të përmirësuar. Kjo ndodh sepse privatizimi i bërë mbi kritere korruptive nuk ka patur për qëllim të gjeje kujdestarin më të mirë të kësaj prone, por si e si ta zhvasë këtë pronë. Për rrjedhojë këto kompani publike nga rrethi i ekonomisë formale kanë përfunduar në informalitet dhe keqmenaxhim