Shpëtim Luku

Përpara syve në  një karburant të Dhërmiut të shfaqet një pamje me të cilën nuk je mësuar. Një filipinas me sens humori kryen veprimet e zakonshme që i takojnë të kryejë një punonjësi benzinate, e përvec kësaj ka në administrim edhe një minimarket. Nga ata që janë tashmë pjesë përbërëse e stacioneve të karburantit. Në fakt, i habitur jam vetëm unë sepse të tjerët, pra banorët e Dhërmiut, Palasës apo Himarës tashmë janë mësuar me faktin se filipinasit janë pjesë e komunitetit të tyre.

Ca më tutje, në Qeparo, Elseni, pronari i  një kompleksi që ka një bar restorant, 9 dhoma për pushues, një lavazh makinash është i kapluar nga fataliteti. Nuk gjen punonjës, askush nuk vjen të punojë thotë ai, mes një trishtimi që i lexohet lehtë në fytyrë.

“Kam investuar rreth 1 milionë euro këtu, nëse këto lekë do investoja për të blerë apartamente në Tiranë do të isha ku e ku më mirë e nuk do të kisha këto problem”, thotë ai.

Në fakt, probleme me gjetjen e fuqisë punëtore kanë të gjithë bizneset, pavarësisht se disa prej tyre, kryesisht bizneset e mëdha, janë munduar ta zbusin problemin nëpërmjet agjensive të punësimit, duke sjellë punëtorë nga Azia. Por si erdhëm në këtë ditë, ku vende pune ka, por punonjës të gatshëm për ti pranuar ato nuk ka? A ishte kjo një rrufe në qiell të hapur, pra një krizë akute, apo ishte një krizë e përgatitur në mënyrë graduale dhe sistematike ndër vite?

Sa herë që qeveritarëve shqiptarë iu duhej të ftonin investitorë të huaj për të investuar në Shqipëri, krahu i lirë i punës rreshtohej si një ndër argumentët kryesorë për ti bindur ata. Dhe nuk është se ky argument ishte pa baza. Një vend i dalë nga një system i falimentuar ekonomik, sikurse ishte Shqipëria, papunësinë e kishte plagën kryesore të saj. Ndërsa punësimi i tyre ishte premtimi dhe sfida kryesore e politikanëve dhe qeveritarëve. Investitorët e huaj që erdhën në Shqipëri patën rastin ta verifikonin realitetin, duke gjetur këtu  kontigjente të mëdha të papunësh, madje edhe të papunë të kualifikuar, por edhe persona të gatshëm për të punuar, me qëllim sigurimin e mbijetesës së tyre. Krahun e lirë të punës filloi ta shfrytëzoi edhe biznesi vendas. U shtuan tej mase kompanitë që punonin me material porositës dhe ato të sigurisë fizike, që në thelb të veprimtarisë së tyre kishin shitjen e krahut të punës. Në garë për shfrytëzimin e punonjësve u vunë edhe bizneset e tjera, pavarësisht llojit të aktivitetit dhe pavarësisht rentabilitetit të tyre. Dy ishin drejtimet e fitimeve ekstra të biznesit shqiptar gjatë viteve. E para pagat. Marrëdhënia mes biznesmenit dhe punëtorit shqiptar ka qenë gjithmonë një kontradiktë, ku biznesmeni ishte i pakënaqur me punëtorët e tij dhe mendonte se edhe aq sa i paguante, i paguante kot. Ndërsa punonjësi është ndjerë i shfrytëzuar dhe që nuk ka marrë atë që i takon, pikërisht nga pangopësia e punëdhënsit të tij. Pak a shumë si realiteti I dikurshëm kur thuhej se “shteti bën sikur na paguan e ne bëjmë sikur punojmë.  Dhe puna arriti deri aty sa nëse dikur, në fillimet e sistemit të ri, të ikje nga shteti e të punoje në privat, quhej sikur kishe bërë progress të rëndësishëm, tani, të ikësh nga privati për në shtet është një zgjidhje e arsyeshme. Sepse paga mesatare bruto në shtet ka arritur në 85 mijë lekë, ndërsa në sektorin privat kjo pagë është rreth 110 euro më e ulët. Ndërkohë që shteti flet për objektiva konkretë, për ta rritur këtë pagë në 900 euro, kurse privati duket se nuk ka as dëshirë e as vullnet për të ndjekur këtë kurs. Edhe nëse paga mesatare është rritur disi në sektorin privat, arsyeja kryesore lidhet me rritjen e pagës minilae të herëpashershme, të kushtëzuar e të detyruar me ligj nga shteti.

Aspekti i dytë i shfrytëzimit të punonjësve ka qenë mospagimi i sigurimeve shoqërore të tyre. Ose me saktë dhe drejtpërdrejtë vjedhja e kontributeve të tyre, të cilat normalisht duhet të arkëtoheshin në skemat e sigurimeve shoqërore. Si rezultat i kësaj manie, puna arriti deri aty ku për 1 pensionist kemi vetëm 1,1 kontribues. Dhe pjesën e kontributit të munguar të biznesit në këtë drejtim, e kompenson buxheti i shtetit, ndërkohë që këto fonde mund të përdoreshin në drejtime të tjera. Dëmi është akoma më i madh sepse ndër vite është përgatitur një bombë sociale, e cila tashmë ka ardhur në prag të shpërthimit të saj. Duke harruar që vjen një ditë dhe njerëzit plaken e duhet të dalin në pension, biznesi shqiptar ka “meritën” e krijimit të kontigjenteve të tëra njerëzish, për të cilët pensioni është “mollë e ndaluar”.  Mbi 75 për qind e atyre që punojnë në të zezë apo pjesërisht në të zezë janë me atstusit e të varfërit, ndaj të kapluar nga paniku, ata tashmë kanë filluar të vrasin mendjen e të veprojnë për të korigjuar atë cmund të korigjohet. Kanë ikur dhe ikin në emigracion me shpresën se do të arrijnë të kapin disi kohën e humbur. Sa për ofertat për punë nga biznesi shqiptar ato nuk mbërrijnë në veshët e tyre sepse zhgënjimi duket i madh dhe besimi i pathyeshëm.  “Skllevërit” e krijuar nga biznesi ndër vite duket se janë nisur në kërkim të një padroni më të drejtë

Makinat e reja pa certifikatë  konformiteti shtohen ne treg

Përballë koncesionarit zyrtar, pozicionohet një shitës ambulant, shpesh herë me një ‘kasolle’ ku ka  vetëm një tavolinë, një laptop dhe një roje, dhe ky shites pretendohet se po shet dhe po përfaqëson markat prestigjoze botërore automjetesh!!! 

Shpëtim Luku

Bizneset që  merren me tregtimin e makinave të  reja nuk po rreshtin së  përballuri me atë  që  quhet konkurencë  e pandershme dhe e padrejtë  në  këtë  treg. Deri para disa viteve problemi i tyre ishin makinat tejet të përdorura, me moshë  20-25 vjecare  që  importoheshin nga vende të  ndryshme të  Europës. Jashtë standarteve. Duke krijuar kë shtu problematikë për vendin, por edhe për përfaqësitë e makinave të reja. Të gjitha kompanitë e tregtimit të makinave të reja së bashku nuk kanë mundur të  kalojnë  numrin e 3 mijë  makinave deri para pak vitesh.  Kurse tani jemi në  kushtet e një  realiteti të  ri, ku disa operatorë  tregu janë  zëvëndësuar me disa të  tjera, ku makinat elektrikë  janë  bë rë  pjesë e rëndësishme e veprimtarisë së këtyre koncensionareve, duke arritur deri në  mbi 30 për qind të  numrit të  përgjithshëm të  shitjeve. Por problemet mbeten të vjetra. Konkurenca e padrejtë dhe e pandershme ështe një nga arsyet kryesore pse sektori i shitjes së  makinave të  reja paraqet këtë  tablo që ka aktualisht. Pra, ku numri total i makinave të  shitura është  rreth 4000 për vitin 2023 dhe pjesa dërmuese e këtij numri shitjesh është e realizuar prej 3-4 kompanish? Dhe përvec të tjerave, “kali”  kryesor me të cilën konkretizohet kjo konkurencë  janë  makinat kineze të  destinuara vetëm për tregun kinez. Mënyrën si bëhet ky biznes, pasojat e tij për konsumatorin dhe vetë  distributorët i tregon njëri nga aktorët kryesorë  të  tregut të  makinave të  reja, Drejtori i Përgjithshëm i kompanisë  “Albanian Motor Company”, Gentian Karaj nëpërmjet intervistës së mëposhtme

 Çfarë pasojash i sjell konsumatorit konkurenca me makina kineze të destinuara për tregun kinez që shiten në Shqipëri ?

Konsumatori Shqiptar gjendet përballë një produkti të pa certifikuar nga vetë prodhuesi i tij, i cili nuk i përmbush standartet e detyrueshme të tregut europian.

Kjo sjell që produkti të mos ketë asnjë lloj garancie jashtë tregut Kinez dhe konsumatori të gjendet i pambuluar nga suporti teknik i koncesionareve.

Edhe në rastin kur blihet një markë europiane, por e prodhuar dhe e destinuar për tregun Kinez, koncesionaret e këtyre markave në filalet e tyre në Europe dhe në Shqipëri, e kanë të pamundur të ofrojne suport teknik, apo garanci, pasi vetë marka mëmë, nuk ja mundëson dicka të tillë.

Pse është jo normal tregtimi i tyre në Shqipëri ?

Tregtimi i këtyre automjeteve ndodh në shkelje të hapura të legjislacionit Shqiptar dhe nuk ndodh në asnjë treg tjetër në Europë, përfshirë Kosovën.

Ç’duhet të bënte shteti që faktikisht nuk e bën ?

Shteti përvecse duhet të mbrojë kompanitë “franchise” të markave prestigjoze botërore nga konkurenca e pandershme informale, në fund të fundit duhet thjesht të zbatojë ligjet e veta.

Cdo automjet i ri me 0 kilometra, që të hyjë në Shqipëri dhe më pas të mund të regjistrohet dhe targohet duhet të disponojë një dokument që quhet “Certifikata e Komformitetit” të standarteve Europiane.

Asnjë nga këto automjete që mbërrijne nga Kina, nuk e disponojnë këtë dokument.

Pa të ‘teorikisht’ është e pamundur që mjeti të hyjë në Shqipëri, e aq me pak të dalë në rrugë.

 Pse është konkurencë e pandershme edhe për koncensionaret ?

Konkurenca e tillë është sigurisht e padrejtë për një koncesionar zyrtar, i cili detyrohet të përmbushë të gjitha standartet që kërkojnë markat e automjeteve, si në facilete, ndërtesa, hapësira, trajnim dhe numër i përcaktuar stafi, i cili mundëson qindra vende pune në ekonominë tonë, për të ofruar sherbimin e kërkuar nga ‘franchise”, produktin e standarteve të përcaktuara për tregun Europian, si dhe garancinë e dhënë nga prodhuesi i këtij produkti.

Përballë koncesionarit zyrtar, pozicionohet një shitës ambulant, shpesh herë me një ‘kasolle’ ku ka  vetëm një tavolinë, një laptop dhe një roje, dhe ky shites pretendohet se po shet dhe po përfaqëson markat prestigjoze botërore automjetesh!!!

Qëkurse euro është zhvlerësuar karshi lekut, duke u stabilizuar në raportin ku 1 euro këmbehet me 100 deri 105 lekë, nuk kanë reshtur ankesat dhe kërkesat e eksportuesve shqiptarë. E kanë bërë këtë qoftë  në  mënyrë individuale, por edhe në mënyrë institucionale nëpërmjet shoqatave të biznesit që i përfaqësojnë ato. Kane kalkuluar dhe argumentuar dëmet që iu ka sjellë ky zhvillim, sipas tyre negative, për ekonominë shqiptare. Dhe nuk është se nuk kanë të drejtë. Si biznese eksportuese, që kontratat dhe të ardhurat e tyre janë në euro, zhvleftësimi i saj, në kushtet kur mbi 60 për qind e shpenzimeve të tyre janë në lekë iu ka sjellë vështirësi të konsiderueshme.  Por megjithatë, deri tani shumë prej këtyre eksportuesve kanë mbetur thjesht në rolin e ankuesit. Prej tyre nuk po kuptohet se sektori i punës me porosi ose sic quhet ndryshe fason, është tashmë përballë një realiteti të ri. Rritja e pagës minimale,  emigrimi dhe mungesa e fuqisë punëtoe në tërësi në ekonominë shqiptare ia ka hequr avantazhin konkurues këtij sektori, duke bërë të detyrueshme përshtatjen e tij me rrethanat e reja të krijuara. Po si mund të bëhet kjo përshtatje? Si mund të modifikohet aktiviteti në kushtet e një realiteti të ri për të vazhduar të jetë efikas dhe me impact social?

Një leksion perfekt me këtë temë e jep Julian Bërxulli, Administrator i përgjithshëm i kompanisë AMBRA në Durrës. Edhe gjatë vitit 2023, pra, gjatë vitit kur thuajse të gjithë ata biznesmenë që punojnë me porosi ankohen për tkurrje aktiviteti, AMBRA në të kundërt i ka avancuar të gjithë treguesit kryesorë të saj.  Ka realizuar një aktivitet prej rreth 7.5 milionë euro faturim, që e krahasuar me një vit më parë, përbën një rritje 80-90 për qind. Edhe numri i punonjësve, që është edhe tipari dhe impakti kryesor i këtyre lloj kompanive në ekonominë e vendit  është rritur, duke shkuar në 600 të punësuar, nga 400 që ka qenë vetëm një vit më parë. Po kështu, nëse gjatë vitit 2023, Julian Bërxulli vendosi të zgjeroi kapacitetet e kompanisë së tij, duke marrë edhe një ambient në një bllok magazinash industrial, kjo manovër e rezultoi e dobishme, por e pamjaftueshme. I rezultoi e dobishme sepse nëpërmjet saj u realizua me sukses manovrimi për të ndarë prestarinë me repartet e tjera të kompanisë, cka parashikohej të rriste rendimentin e saj. Nga ana tjetër, suksesi ishte aq i madh, zënia me punë e këtij objekti të ri ishte aq e plotë, sa tashmë ai nuk mjafton për të përballuar fluksin e punëve të siguruara nga kompania. Cka ka sjellë si nevojë edhe zgjerimin me një tjetër objekt të kësaj natyre. Duke u njohur me këtë realitet të AMBRA-s dhe duke e krahasuar atë me atë që përjetojnë kompanitë e tjera, pyetja se si ia ka dalë kjo kompani është shumë e natyrshme. AMBRA nuk ka ndryshuar aktivitet. Me atë aktivitet që është marrë qëkurse u themelua, me atë aktivitet vijon të merret. Pra realizon punë për klientë të huaj porositës. Por ajo nuk e ka bërë aktivitet në mënyrë rutinore: pra merr dhe realizo porosi nga të njëjtët klientë. Përgjatë viteve, AMBRA e ka përsosur vazhdimisht veprimtarinë e saj nëpërmjet investimeve të shumta dhe teknologjive të reja. Duke fituar kështu aftësinë dhe mundësinë për të rritur spektrin e klientëve. AMBRA nuk ka ndejtur në shpresë dhe në “mëshirë” të klientëve historikë të saj, ndonëse vazhdon bashkëpunimin korrekt me ta, por e ka zgjeruar rrethin e partnerëve. Pjesë e këtij rrethi janë bërë mjaft kompani cilësore si  SAINT LAURENT,  GIVENCHY,  MAJE,  SANDRO,  CLAUDIE, i LACOSTE në Francë. i BURRBERY, BELSTAFF, STELA MC CARTNEY në Angli. Apo Max Mara dhe Miroglion Fashion në Itali. Së fundmi janë shtuar edhe kompani të mirënjohura si Versace dhe Fendy. Janë që të gjitha kompani shumë prestigjoze në industrinë e veshjeve e aksesorëve.  

Pasi, ndryshe nga kompanitë e tjera shqiptare të fushës, Julian Bërxulli ka vendosur të ecë në drejtim të kundërt, duke i dhënë kompanisë së tij statusin unik të të qënit partner i kompanive të veshjeve luksoze. Sipas kësaj filozofie pune, nuk është shumë e rëndësishme sasia e produkteve të prodhuara këtu, por vlera e tyre. Qëllimi është që edhe pjesa financiare për copë që i mbetet kompanisë të jetë sa më e lartë. Kjo mënyrë pune jo vetëm e forcon shumë kompaninë nga ana financiare, por i zgjeron së tepërmi perspektivën asaj. Por që të konkretizohej një qëllim i tillë duheshin kryer investimet përkatëse, të cilat rrisin aftësinë profesionale të kompanisë. Duhej përmirësuar organizimi i punës e një sërë veprimesh të tjera. Dhe fakti që kontratat me partnerë cilësore sa vijnë e shtohen tregon se Julian Bërxulli po e realizon me sukses strategjinë e tij dhe tashmë po vjel edhe rezultatet përkatëse.

Situata e vështirë me të cilën hasen eksportuesit shqiptarë nuk është se nuk ka dhënë efekt negativ edhe tek veprimtaria e tij. Por ndërsa të tjerët ulurasin e bërtasin se po falimentojnë apo se do tju mbeten punëtorët pa punë, Julian Bërxulli pakënaqësinë më të madhe e ka se ka bërë më shumë xhiro gjatë vitit 2023, por me një fitim të rritur jo shumë, krahasuar me atë të vitit paraardhës. Megjithatë një gjë është e sigurtë. Rruga që ai ka përshkuar dhe do të përshkojë në të ardhmen është sugjerimi më i mirë se si të veprojnë edhe biznesmenët e tjerë të këtij sektori.

Shpëtim Luku

Xiao Min ishte një biznesmen kinez, i cili merrej me biznesin e tregtimit të veshjeve tekstile në Shqipëri  deri para vitit 2010, përpara se të transferohej në Maqedoninë e Veriut. Duke qenë se importonte veshje të gatshme nga Kina, shpesh herë i dilnin probleme me doganat dhe jo pak herë preferonte të mi tregonte mua këto shqetësime që i krijonin ato.

“Po pse të hapin kaq shumë punë doganat, Xiao Min”, e pyeta një ditë. Dhe biznesmeni kinez, i cili shquhej edhe për sens humori, u përgjigj duke më treguar një histori.

“Gruaja e Ministrit të Financave martonte vëllain. Dhe e pyet burrin e saj, pra Ministrin: cfarë dhurate do ti bëjmë vëllait tim, se ti e di, unë vetëm atë vëlla kam.

I blejmë një makinë, iu përgjigj burri.

Një dhuratë kaq të vogël për vëllain tim të vetëm do të bësh ti, ia ktheu gruaja.

Epo mirë, i blejmë një apartament, hodhi propozimin tjetër, burri ministër.

Me një dhuratë kaq modeste do ta kalosh ti një eveniment kaq të rëndësishëm, sikurse është martesa e vëllait tim të vetëm, kundërshtoi sërish e zemëruar gruaja.

Epo mirë, po i bëj  dhuratë një emërim në doganë, i tha burri.

Kështu po, pranoi gruaja e kënaqur tej mase”.

Pavarësisht trajtës së barcaletës që ka kjo histori, ajo përmban edhe doza realizmi. Nuk është larg realitetit që kanë manifestuar doganat. Sepse ishte një kohë, kur emërimi në doganë perbente ëndërr për shumë e shumë persona. Ishte një kohë kur emërimi në doganë ishte qëllim dhe synim i mjaft njerëzve. Dhe jo për efekt përmbushjeje profesionale, jo sepse ajo përfaqësonte punën që dinin të bënin më mirë personat  që e aspironin atë. Por sepse dogana ishte vendi, për të cilin egzistonte, nami, perceptimi  dhe pretendimi i të bërit të pasur brenda një kohe të shkurtër. Ishte pra vendi i punës që të krijonte mundësi që nëpërmjet disa viteve të realizoje një pasuri, që me punë të ndershme as që mendohej se mund të bëhej. Dhe nuk ishte pa baza ky pretendim. Doganat kanë qenë për një kohë të gjatë institucionet nga ku fironin shuma kolosale financiare, që në fakt duhet të përfundonin në buxhetin e shtetit. Doganat kanë qenë për një kohë të gjatë, me  “ porta të shqyera”, ku sasi  të mëdha karburantesh, cigaresh, kafeje apo pije alkolike, pra ato mallra që ishin me akcizë të lartë,  avullonin nëpërmjet një aktiviteti që quhet kontrabandë. Dhe i gjithë ky proces devijimi shumash të mëdha financiare, nga buxheti i shtetit në llogari privatësh, i gjithë ky krim ekonomik, nuk mund të bëhej pa bashkëpunimin e personelit të doganave. Ishte një bashkëpunim kriminal, ku biznesmeni përfitonte shuma të mëdha, të cilat, në të vërtetë, duhet ti derdhte në buxhet, kurse doganieri merrte përfitimin e tij për krijimin e kushteve, i vetëdijshëm për dëmin ekonomik që i shkaktonte buxhetit të shtetit. Gjatë kësaj periudhe, doganierët ishin të korruptuar realisht.

Me kalimin e viteve kontrabanda klasike në sasi të mëdha, e realizuar direkt në port, ku mallrat shkarkoheshin, por nuk deklaroheshin e regjistroheshin, “u vjetërua” si metodë, për tia lënë vendin formave më të sofistikuara. Reformat dhe investimet në teknologji e reduktuan së tepërmi këtë formë të krimit ekonomik. Për rrjedhojë doganiret u zhveshën nga një kompetencë e vyer, që ata e përdornin, për interesa private.  Por megjithëse në dogana janë realizuar reformat të rëndësishme, shoqëruar gjithashtu me zhvillime pozitive, sërish, doganieri shqiptar përfaqëson një kategori punonjësish me shanse të mëdha korruptimi. Pra doganieri shqiptar është një i korruptuar potencial, që nëse i krijohen kushtet ai kthehet në një i korruptuar real.  Përse ndodh kjo? Përse doganierët riskojnë kaq shumë, në emër të përfitimeve të vogla, duke bashkëpunuar me tregtarë të vegjël që përpiqen të kalojnë pa regjistruar sasitë e tyre të mallrave?  Faktorët mund të jenë disa, por më kryesorja, që përbën edhe arsyen e këtij shkrimi, lidhet me faktin se tashmë doganieri shqiptar përfaqëson një kategori nëpunësi që paguhet keq. Deri para pak muajsh një doganier me mbi 20 vite pune në këtë profesion paguhej pak më shumë se 60 mijë lekë  në muaj dhe vetëm tani paga e tyre, me gjithë vjetërsinë në punë, ka shkuar rreth 85 mijë lekë në muaj. Është një nivel page poshtë asaj që marrin homologët e tyre në vende të tjera. Por në rastin e doganierit nuk bëhet fjalë për një nëpunës të zakonshëm, ndonëse trajtohet si e tillë. Trupa prej 1000 vetësh e doganës shqiptare ka një detyrë tejet të rëndësishme, pasi ajo vjel nëpërmjet punës së saj rreth 60 për qind të të ardhurave fiskale të shtetit. Rritja e pagave të tyre deri në nivele të kënaqshme, deri në nivele kur një doganier, nëpërmjet pushimit nga puna në rast abuzimi të detyrës, të ketë se ctë humbasë, mundet ta reduktojë ndjeshëm tendencën korruptive të tyre. Mirëpo pa ndodhur kjo e deri kur të ndodhë kjo, po qe se do të ndodhë, njoftime të tilla si ai i para disa ditëve për arrestime doganierësh do të jenë të zakonshme.

SHPETIM LUKU/ Propozimi i Sokol Krajës dhe mëkatet e biznesit

Ditët, muaj dhe vitet kalojnë dhe problematika më të cilën haset biznesi shqiptar sa I takon fuqisë punëtore së vjen dhe bëhet më e mprehtë. Dhe sa më shumë majiset, aq më të mëdha bëhet edhe përpjkjet e biznesit për të gjëtur zgjidhjet përkatëse. Sokol Kraja, Pronari i kompanisë “Capital Resources” i kërkoi shtetit në një emission televiziv të para pak kohëve hapjen e ambasadave në shtetet të tilla si Bangladeshi, Pakistani etj, me qëllim që të lehtëshen mundësitë për sigurim të fuqisë punëtore conform rregullave. Është një propozim disi i ciltër i zotit Kraja, në funksion të reduktimit të së keqes që ka zenë biznesin shqiptar me pamundësinë për të siguruar fuqi të re punëtore apo për të mbajtur ata që kanë aktualisht. Themi është propozim i ciltër, pasi ky problem nuk lindi si rrufe në qiell të hapur, por ai është “gatuar” ndër vite nga vetë biznesmënët, të cilët sot vjelin frytet e hidhura të asaj cka kanë kultivuar ndër vite. Vetë Sokol Kraja njihet si biznesmen korrekt dhe përvëc perceptimit janë edhe treguesit e performancës së kompanisë “Capital Resources” që e prezantojnë të tillë.  Gjatë vitit 2022, për 164 punonjësit e kompanisë u përdor një fond pagash prej afro 147 milionë lekë. Cka do të thotë se cdo punonjësi i takoi mesatarisht një fond vjetor page rreth 900 mijë lekë. Ose ndryshe një pagë mesatare mujore që po i afrohet 80 mijë lekëve. E krahasuar me atë të një viti më parë, paga e cdo punonjësi u rrit mesatarisht me 200 mijë lekë në vit. Dëshira për të rritur pagat mund të jetë edhe më e madhe nga ana e drejtuesve të kompanisë, por rezultati financiar i saj aq lejon. Por problemi është se shumë e shumë biznesmenë shqiptarë as kanë qenë e as janë korrekt, të arsyeshëm dhe të drejtë me punonjësit e tyre. Shumë prej tyre kanë mëkate karshi punonjësve.  Dhe dy janë drejtimet ku është manifestuar në vite kjo moskorrektesë deri në nivelet e krimit ekonomik.

E para është puna e zezë. Pa menduar se koha kalon për cdokënd, pa menduar se vjen një ditë dhe punonjësit e tyre do të plaken, biznesi shqiptar ka aplikuar ndër vite punën e zezë. Duke bërë që nga njëra anë të mos derdhë kontributet e sigurimeve shoqërore të punonjësve të tyre, gjë që ka sjellë dëmtimin dhe dështimin e skemës së sigurimeve shoqërore në Shqipëri. Ndërsa para vitit 1990, për cdo përfitues kishte mbi 4 kontribues, pas viteve 90, puna e zezë solli degradimin e skemës, duke bërë që raporti përfiturs-kontribues të “saldohet” prej vitesh në 1:1. Pra për cdo përfitues të kemi një kontribues. Si rezultat i vjedhjes se kontributeve shoqërore, buxheti i shtetit ka subvencionuar cdo vit shuma kolosale parash, të cilat, në rast mosdështimi të skemës do të përdoreshin në sektorë të tjerë. Kjo është edhe një nga arsyet kryesore se pse pensionet në Shqipëri kanë qenë dhe janë në nivele ulëta dhe kjo është gjithashtu edhe arsyeja që shpjegon se pse ato së fundmi vetëm indeksohen në raport me inflacionin, por nuk rriten asgjë.

Përvec rënies në qafë që iu bën pensionistëve të sotëm, puna e zezë, e cila, sipas raporteve të institucioneve ndërkombëtare është  në Shqipëri sa dyfishi i vendeve të tjera, ka “meritën” edhe të krijimit të një brezi akoma më të mjerë “pensionistësh”. Të cilët do të jenë të tillë, vetëm sa i takon moshës, por jo përfitimit të një pensioni të denjë sepse puna e tyre nuk figuron kurrkund. E pra, a ka mëkat më të madh se sa një biznesmen të numërojë milionat, duke krijuar ndërkohë një ushtri me viktima të tilla sociale.

 Mëkati i dytë i biznesit shqiptar në raport me të punësuarit e tij është puna e papaguar ose më saktë, puna e mos paguar sa duhet. Duke vazhduar kështu prirjen e hershme të tij për të siguruar fitime ekstra edhe në kurriz të pagave të punonjësve. Që jo vetëm nuk kanë qenë e nuk janë dinjitoze, por nuk mund të sigurojnë as një jetesë modeste, pa problem bazike të të punësuarve.

Sepse nuk ka asnjë shpjegim tjetër që një kompani private profesionale, e cila siguron një fitim prej 4.5 milionë eurosh në vitin 2022, të destinojë për 155 punonjësit e saj vetëm një fond pagash prej 74 milionë lekë. Ose rreth 460 mijë lekë në vit për punonjës. Dy janë mundësitë në këtë rast. Ose kjo kompani ka zgjedhur profesionistët më të urtë e më të bindur në rruzullqë pranojnë të punojnë karshi një rroge mujore prej më pak se 40 mijë lekë ose ajo deklaron pagat minimale të tyre, mbi bazën e të cilave bën edhe pagesat e kontributeve shoqërore. Por që në të dy rastet kompani është mëkatare.

Vetëm së fundmi paga mesatare bruto është rritur në sektorin privat duke shkuar në 618 euro, ndërkohë që ajo në shtet ka kapur nivelin e 770 eurove. Të gjitha këto, pra edhe niveli i pagës, edhe sigurimet shoqërore të paguara në nivele minimale e kanë bërë sektorin privat të papreferuar në raport me shtetin për punë që mund të aplikohen edhe në shtet, edhe në privat.

Ja pra pse bizneset shqiptare vuajnë tashmë pasojat e një plage, për të cilën kanë kontribuar edhe vetë.

Me  biznesmenin korcar Luan Larti  e kishim lënë të takoheshim tek një kompleks pallatesh në hyrje të Korcës, aty ku dikur ka qenë fabrika e trikotazhit. Është një kompleks, nga më të bukurit e më cilësorët  e qytetit, që e ka ndërtuar kompania Larti sh.p.k.  Pata ndjesinë se aty duhet të ishin zyrat e  kompanisë, por Luan Larti më orientoi nëpërmjet telefonit të shkoja e ta takoja tek kantieri, aty afër. Kur mbërrita  shikoj administratorin dhe njëkohësisht një  nga pronarët e kompanisë Larti sh.p.k në mes të kantierit, duke ndjekur punimet.

“Nuk ke drejtues punimesh që rri vetë në kantier”, i them me humor. Dhe përgjigjen do ta merrja pak caste më vonë kur u ulëm të bisedojmë.

“Kompleksin e kam dhënë me sipërmarrje, grupeve të ndryshme që kryejnë punime sipas specializimit që kanë. Por më pëlqen shumë ti ndjek edhe  vetë punimet, pasi marr kënaqësi kur shikoj ritmet e punës, kur shikoj ndikimin social të aktivitetit në një kontigjent prej afro 200 punonjësish, kur shikoj përmbushjen e grafikëve ditorë të punës, kur shikoj se si godinat rrisin shtatin cdo ditë etj.

Duke u përgjigjur në këtë formë, Luan Larti na ka dhënë në fakt edhe shpjegimin kryesor pse ai është biznesmeni më i madh në rajonin juglindor dhe një prej më të mëdhenjve edhe në rang kombëtar.  Jo rastësisht. Ndonëse periudha e ndërrimit të sistemeve e kapi të ri në moshë, sërish, vuajtjet që kishte kaluar gjatë sistemit monist kur familja e tij trajtohej si kulak  kishin lënë gjurmë tek Luan Larti. Për të drejtë shkolle as që bëhej fjalë, ndërkohë që viti kalendarik shtyhej me 6 muaj punë në bujqësi e 6 muaj në kombinatin e sheqerit në Maliq. Ndaj, kur sistemi ekonomik ndryshoi, kur në Shqipëri u instalua ai system ekonomik që bazohej në insiativën e lirë, në kokën e Luan Lartit ishte fiksuar vetëm një ide: të ndërtonte një punë të tijën nëpërmjet së cilës të matej e të verifikohej sa i suksesshëm ishte ai. E provoi për pak kohë emigrimin dhe e kuptoi shpejt se qëllimi i tij kryesor, pra, ndërtimi i një pune të tij kishte kuptim vetëm nëse kthehej në atdhe. Dhe porsa u kthye përfundimisht, së bashku edhe me atë që e ka aksioner përgjatë më shumë se 30 viteve, Astrit Isa, nisën tregtimin e fruta perimeve. Duke shënuar ndërkohë edhe fillimin e një ortakërie që ka thyer tashmë  rekordin e kohëzgjatjes, gjë kjo e rrallë në biznesin shqiptar.

 Ecuria e biznesit ishte e tillë që nuk mund të kënaqte egot e dy aksionerëve që kuptonin se mundësitë ishin për shumë më tepër efektivitet dhe rentabilitet. Ndaj dhe kaluan në një sektor tjetër, sikurse ishte ai i tregtimit të materialeve të ndërtimit. Rritja e vazhdueshme e aktivitetit sollli ndryshime të rëndësishme  edhe në organizim, derisa në vitin 1999 u krijua kompania Larti sh.p.k. Në fillim si sipërmarrje e vogël me qëllim tregtimin e materialeve të ndërtimit në Korcë dhe rrethinat e saj. Por falë punës së themeluesve të saj dhe cilësisë së lartë të produkteve që tregtonte, aktiviteti rritej vazhdimisht dhe produktet zunë një vend të rëndësishëm në treg. Klientela filloi të shpërndahej pothuaj në të gjithë Shqipërinë dhe kompania u kthye nga kompani locale në kompani kombëtare. Objekti i veprimtarisë ka ardhur duke u zgjeruar, pasi përvec tregtimit të mallrave të ndryshëm për ndërtimin, kompania grumbullon dhe tregton skrap hekuri dhe vitet e fundit ajo është futur fuqishëm edhe në ndërtim. Duke ndërtuar dhe rikonstruktuar objekte banimi dhe tregtimi.  Vetëm kompleksi në hyrje të Korcës përfaqëson një volum ndërtimi prej 60 mijë metra katror dhe është konkretizuar brenda një periudhe 4 vjecare. Cka do të thotë se cdo vit, kompania ka ndërtuar rreth 15 mijë metra katror.

Kompleksi i banimit në hyrje të Korcës është një nga krenaritë e Luan Lartit dhe ai duke biseduar nxjerrë në pah edhe arsyet nga buron kjo krenari njerëzore dhe profesionale.

“Në apartamentet e këtij kompleksi temperatura në dimër është 18 gradë, në verë kur bën vapë të madhe, brenda tyre është fresk. Cdo familje e ka faturën e energjisë elektrike jo më shumë se 4 mijë lekë në muaj dhe e gjithë kjo vjen sepse godinat janë me material cilësore në ndërtim dhe izolim”, shpjegon ai. Dhe habia vjen e shtohet tek ne kur mësojmë se i gjithë ky standart i lartë që shoqëron këtë kompleks e ka cmimin e shitjes më pak se 700 euro për metër katror. I gjithë volumi i ndërtimi prej 60 mijë metra katror është konkretizuar brenda një periudhe 4 vjecare, cka do të thotë se cdo vit, kompania ka ndërtuar rreth 15 mijë metra katror.

Moto e kompanisë Larti sh.p.k ka qenë dhë mbetet furnizimi i tregut me materialet më cilësore dhe standartet bashkëkohore. Dhe këtë e ka arritur nëpërmjet përzgjedhjes së produkteve që furnizon, duke siguruar partneritet me kompanitë më serioze në treg që i prodhojnë apo kanë ekskluzivitetin e këtyre  produkteve.

Performanca e kompanisë

Më lart thamë se tashmë Larti sh.p.k renditet në gjirin e kompanive më të mëdha në rang kombëtar. Dhe ky nuk është një perceptim, por konkluzion që del edhe nga mbikqyrja dhe analiza e treguesve financiarë të saj. Gjatë vitit 2022, Larti sh.p.k arriti të realizojë një aktivitet në vlerën e 6.1 miliadrë lekëve. Kjo do të thotë një rënie fare e lehtë e të ardhurave, krahasuar me vitin paraardhës, por që megjithatë e renditën kompaninë në vendin e 72, ndër kompanitë më të mëdha të vendit. Më mirë ishte realiteti i përfitueshmërisë së kompanisë dhe dinamika e saj, krahasuar me periudhën paraardhëse. Kështu, Larti sh.p.k realizoi një fitim para tatimit prej 382 milionë lekësh, që do të thotë një rentabilitet prej 6,2 për qind, një nivel i kënaqshëm për kompani që distribuojnë dhe tregtojnë mallrat ë ndryshëm. Sipas këtij treguesi kompania Larti sh.p.k paraqitet si kompania e 104 sipas fitimit të siguruar. Edhe sa i takon taksave dhe tatimeve që përbëjnë edhe kontributin e kompanisë në buxhetin e shtetit, ai është në një shifër të konsiderueshme, pasi mbi 700 milionë lekë janë paguar në favor të institucioneve publike.

Këta tregues shumë të mirë nxjerrin në pah punën e palodhur të kryer nga drejtuesit dhe i gjithë stafi. Një nga synimet kryesore të Larti sh.p.k është rritja e mëtejshme e pranisë në treg. Dhe me atë cfarë ka treguar ndër vite, me progresin që ka mundur të sigurojë kjo kompani, nën drejtimin e Luan Lartit dhe Astrit Isa, është e sigurtë që synime të tilla janë mëse të realizueshme.

 

 

Shpëtim Luku

Kur sektori i ndërtimit pësoi një tkurrje të ndjeshme para disa vitesh, si rezultat i faktorëve të ndryshëm, industria shqiptare e qeramikës e gjeti shpëtimin në eksport. Në vendet e rajonit, ku më kryesori ishte pa dyshim Kosova. Puna arriti deri atje sa sasia e produktit shqiptar të tullave që shkonte në Kosovë përbënte edhe 40 për qind të totalit të prodhimit vjetor të tyre. Prodhuesit kosovarë të këtij produkti u gjendën në vështirësi të madhe nga vërshimi i tullës “made in Albania” në territorin e tyre, ndaj dhe filluan ankesat e shumta në qeverinë e kohës, duke kërkuar në mënyrë disi absurde edhe për politikë proteksioniste ndaj produktit të Shqipërisë. Në një takim të zhvilluar atë kohë ndërmjet disa prodhuesve vendas dhe ministres së atëhershme  mori pjesë edhe njëri prej prodhuesve më të mëdhenj shqiptar të qeramikës, pronari i kompanisë “Kid-Alb”, Asllan Baraj. Ai iu shpjegoi situatën kolegëve të tij kosovarë, duke bërë një retrospektivë që edhe industria shqiptare e qeramikës e kishte kaluar këtë  kohë të vështirë, shkaktuar nga produkti i importit i ardhur kryesisht nga Greqia. “Mirëpo biznesmenët shqiptarë të këtij sektori investuan në teknologji bashkëkohore, optimizuan kostot, rritën aftësitë konkuruese dhe për rrjedhojë importi i produkteve të kësaj natyre tashmë është zero”, iu tha ai biznesmenëve kosovarë të këtij sektori.

“Ndaj edhe ju, investoni, ulni kostot, konkuroni e mos u ankoni e kërkoni proteksion nga ana e shtetit tuaj”, iu  tregoi ai “recetën” për të patur sukses.

Kjo histori ka ndodhur vite më parë, mirëpo tani është e vërtetë që tulla e Shqipërisë është “zbuar” nga Kosova. Jo sepse prodhuesit kosovarë vepruan, ashtu sikurse iu sugjeroi homologu i tyre nga Shqipëria. Pra, jo se realizuan investime bashkëkohore në teknologji, jo se rritën produktivitetin. Asgjë nuk ka ndryshuar për prodhuesit kosovarë, por për këtë realitet të ri ka ndikuar sjellja në sense të ndryshme e qeverive përkatëse. Prodhuesit kosovarë e kanë fituar “luftën e tullave” me ata të Shqipërisë pasi shumë prej komponentëve që përbëjnë koston në realizimin e këtjj produkti janë në vlera më të ulta se sa në vendin tonë. Fabrikat e prodhimit të tullave janë konsumatorë të mëdhenj të energjisë elektrike dhe në Kosovë ajo është 6 cent për Kilovat/orë, kurse në Shqipëri 9 cent për kilovat/orë.

Më lirë është edhe qymyri që përdoret në këtë industri. Edhe pagat janë disi më të ulta në Kosovë se sa në Shqipëri. Paga mësatare bruto në Kosovë është 530 euro, kurse në Shqipëri 580 euro. Diferenca të mëdha ka në cmimin e karburantit. Në kosovë rreth 1.6 euro litri, kurse në Shqipëri 1.9 euro litri.

Nga ana tjetër prodhuesit shqiptarë nëse duan të eksportojnë kanë edhe disa kosto shtesë sikurse janë ato të skanimit të doganë, cka e rëndon më tej koston e dërgimit të produktit në tregun ku eksportohet. Dhe si për ti vënë kapak është edhe kursi i këmbimit të euros, më saktë zhvlerësimi i euros. Nëse prodhuesit shqiptarë të tullave do të cojnë produktin e tyre në Kosovë, atëhere duhet ta reflektojnë këtë ndryshim kursi. Por ky mbetet thjesht një reagim teorik, pasi e vërteta e fundit është se me gjithë këta faktorë kundër, ata e kanë të pamundur të dërgojnë tashmë produktet e tyre në tregun Kosovar. Pavarësisht se statistikat e INSTAT tregojnë për një rritje orej 13 për qind të eksporteve në Kosovë, ku dominojnë matërialet e ndërtimit, tullat kanë kohë që e kanë humbur kontributin e tyre në këtë rritje, pasi prania e tyre në atë treg është zero. “Luftën e tullave” e fitoi pra Kosova. Ose më saktë, qeveria e Kosovës ndaj asaj të Shqipërisë.

 

Shpëtim Luku

“Gjonaj Group” është një bashkësi kompanish, ku pērmenden disa kompani si Info-Telecom, Enertrade, Promarketing, Digicom, Probroker etj. Natyrisht, Info-Telekomi është ajo që i ka paraprirë krijimit të grupit. Sepse, me sukseset e njëpasnjëshme që nga viti 2009 kur është krijuar e në vazhdim, ajo ka ndihmuar në krijimin e rrethanave të nevojshme, në krijimin e atmosferës së duhur, të rritjes së entuziazmit tek krijuesi i saj, Marin Gjonaj, që ai ti futet edhe sipërmarrjeve të tjera. Sikurse ka ndodhur realisht gjatë këtyre viteve. Vërtet Info-Telecom ka rrokur sukses vit pas viti, por ajo performancë që ka regjistruar gjatë vitit 2022 është kulminantja e saj përgjatë 13 viteve aktivitet. Këtë e konfirmojnë edhe shifrat. Me 28 miliarde lekë xhiro Info-Telecom ishte kompania numur 6 sa i takon madhesise se biznesit, me një rritje prej 10 miliarde lekë krahasuar me vitin paraardhës. I mbarë ka qenë viti 2022 edhe sa i takon përfitueshmërisë së kompanisë. Mbi 1.2 miliardë lekët fitim i siguruar para tatimit, i garantuan kompanisë vendin e 27, ndër 200 kompanitë më të suksesshme shqiptare. Edhe dinamika e rritjes së fitimit nga viti paraardhës është impresionuese sepse janë rreth 460 milionë lekë më shumë fitim. Rikujtojmë së aktiviteti kryesor i Info-Telecom është shitja e sistemeve të telekomunikaionit si SS7 Fireëall, SMSC, Omnichannel dhe shërbimet e shumicës me operatorë celulare në gjithë botën, si Orange, Telecom Italia, MTN Group, Bigo, VOD Group etj. Shërbimet e shumicës janë Roaming Data, A2P SMS, International Voice, Signaling and Fireëall Managed Services  etj

Por sikurse e thamë edhe më lart, suksesi për Info-Telecom-in është tashmë rutinë, kurse supriza e vërtetë në gjirin e “Gjonaj Group” është Enertrade, e cila ka regjistruar vitin e kaluar një performancë fantastike. Fillimi i luftës në Ukrainë nga Rusia bëri që cmimi i energjisë elektrike të arrijë kuota strasferike duke arritur dhe cmimin 1000 euro për MËh në bursën hungareze , 10 here me shume se cmimi aktual. Për kompanitë që merren me importin e energjisë elektrike në tregje ndërkombëtare kjo ishte një thikë me dy presa sidomos kompanite e energjise qe meren me retail. Ishte një situatë, ku në varësi të manovrimeve, në varësi të mënyrës së lidhjes së kontratave ose kriza përkthehej në mundësi përfitimi ose ajo mund të të godiste në mënyrë të tmerrshme. Por duke qenë se ENER TRADE është e fokusuar vetëm ne tregtimin me shumicë të energjisë elektrike në të gjitha shtetet e Ballkanit ka ditur të orientohet mirë në situatën e re të krijuar. Për rrjedhojë ka marrë edhe përfitimet përkatëse, në një aktivitet që kapërceu nga 17 miliardë lekë në vitin 2021, në 42 miliardë lekë në vitin pasaardhës. Pra në vitin e krizës ku cmimi i energjisë kapi shifra rekord edhe fitimi prej 1.6 miliardë lekë i kompanisë e konfirmon konkluzionin e mësipërm rreth ecurisë së ENER Trade. Vendi i 11 ndër më të mëdhenjtë e biznesit shqiptar si dhe vendi i 20-të ndër më të suksesshmit e biznesit shqiptar e prezanton ENER Trade-in tashmë një fuqi reale në tregun e energjisë elektrike.

“Ener Trade” sh.p.k , u themelua në vitin 2018 , me nje kapital tërësisht shqiptar. Zhvillimi i saj gjatë vitit 2021 dhe 2022 e ka vendosur tashmë kompaninë në krye të listës së kompanive në sektorin e tregtimit të energjisë në Shqiperi. Progresi në performancën operative dhe financiare është rezultati i aftësive menaxheriale dhe teknike të demonstruara nga stafi lokal dhe nderkombetar si dhe eksperienes nderkombetare te grupit.

Nëpërmjet licencës për tregtimin e energjisë elektrike dhënë nga Enti Rregullator i Energjisë nr. 430 datë 26.10.2018 Shoqëria Ener Trade, kryen transaksione të blerjes dhe shitjes së energjisë në tregje të rëndësishme brenda dhe jashtë territorit të RSh., ka lidhur marrëveshje bashkëpunimi me kompani publike në Shqipëri, Bullgari, Greqi, Hungari etj dhe kërkon të strukturojë aktivitetin tregtar me lidhjen e kontratave afatgjatë që garantojnë një shkallë të lartë sigurie.

Shoqëria ka një themel të fortë për rritje të metejshme, duke e bazuar në qëndrueshmërinë financiare dhe në aftësinë për të patur një përfitueshmëri të qëndrueshme në treg. Shoqëria zotëron njohuritë dhe kapacitetet për të arritur qëllimet ambicioze dhe për t’u njohur si kompani lider në tregun e energjisë elektrike. Është e përgjegjshme ndaj burimeve njerëzoreduke treguar respekt, kujdes ndaj punonjësve dhe duke krijuar një ambjent pune të karakterizuar nga barazia, diversiteti rajonal dhe respekti i ndërsjelltë si dhe ku çdokush do të kontribuojë në suksesin e biznesit.

Kurse  Profesional Marketing,  është një  kompani, pjesë e grupit, e cila nuk po përjeton ndonjë periudhë shkëlqyese në veprimtarinë e saj. Aq më tepër që sërish  aktiviteti i kompanisë, krahasuar me vitin paraardhës ka ardhur sërish me ulje, por që sidoqoftë, ajo vazhdon të mbetet një kompani me ndikim social, për vetë natyrën e veprimtarisë që ka ajo.

Digicom me mbi 30 mije abonente është rritur me 20 për qind krahasuar me vitin paraardhës, e po kështu edhe fitimi i saj, atëhere kjo situatë nuk ka se si të mos gëzojë aksionerin e saj. Marin Gjonaj si themeluesi i Digicom ne 2014, shiti 85% te aksioneve tek ATU ne 2019 duke qendruar ende aksioner me 15% te kuotave te Digicom.

Ndërkohë që pjesë e grupit është bërë prej pak vitesh edhe ProBroker, një kompani Real Estate ndryshe. Probroker e fokusuar në investime dhe blerje/shitje vetëm të portofolit saj të investimeve  është një model biznesi ndryshe nga agjensite e ndryshme të Real Estate në vend dhe nuk ka fokus në ndërmjetesime.

Gjonaj Group  është bërë ai realitet që është sot, sepse biznesmeni Marin Gjonaj nuk mjaftohet kurrë me cfarë ka arritur. Ai e mban në mbikqyrje të vazhdueshme situatën në biznesin shqiptar, për të identifikuar mundësi të tjera sipërmarrjeje. Tashmë në rrjetet sociale është një shprehje interesi nga Gjonaj Group për projekte fotovoltaikë cka është një tjetër tregues i stadit ku ka arritur ky grup.

Kështu ka vepruar derisa këtu ku ka arritur, kështu do të veprojë sigurisht edhe në të ardhmen. Aq më tepër kur bëhet fjalë për një biznesmen të gjeneratës së re, por që tashmë plot 13 vite në fushen e sipërmarrjes së biznesit të madh.