Te gjithë njerëzve që kanë kaluar në rrugën Tiranë Durrës ndër vite, nuk kishte sit ë mos iu bënte përshtypje  “heshtja” shumë vjecare pas ndërtimit të kompanisë që fillimisht u quajt “Kato Aromatik” e më pas e ndryshoi emrin në “Kato Vora”. E ndërtuar në këtë qytet rreth viteve 1994-1995, ajo ndoshta përbën rastin unikal në Shqipëri, kur një fabrikë, nuk punon asnjë ditë. Madje nuk dihej e nuk dihet as natyra e aktivitetit të asaj kompanie ngaqë nuk pati fatin të funksiononte. Ndonëse në ekstratin e komanisë që gjendet në Qendrën Kombëtare të Biznesit thuhet se objekti I veprimtarisë është investime në ndërtimin e fabrikave të cdo lloji, prodhime kozmetike, esenca vaji, sapunë banjo e detergjentë të ndryshëm, rroba të ndryshme e të brendshme etj.  Pavarësisht kësaj, ajo që është më e rëndësishmja në këtë rast është fakti se për më shumë se 20 vite, fabrika iu nënshtura procesit të amortizimit të natyrshëm, pa patur mundësinë të funksiononte. Dhe ky fakt fillimisht ishte habisjellës për qytetarët, por më vonë ata u mësuan e ambientuan me të. Por tashmë ish-“Kato Vora” ka pronar të ri. Ajo është blerë nga kompanite “Eco Market” dhe nga Union Group,  për afro 3 milionë euro, të cilët kanë menduar se ambientet dhe trualli i kësaj kompani eshte një asset i mirë për kompanitë e tyre egzistuese. Kujtojmë  “Eco Market”  është një kompani e specializuar në tregtimin e artikujve të ndryshëm ushqimor nëpër supermarket të ndryshme, por me qendër magazinimi në autostradë. Për të ky transaksion  do të thotë lirim nga një qera prej më shumë se 120 mijë euro në vit, të cilën e paguante me skemën e deritanishme të organizimit të saj dhe të të bërit biznes.

Kurse për Union Group, blerja është gjykuar si një mundësi e mirë për të krijuar kushte më komode dhe për tju dhënë një hapësirë më të pranueshme kompanive të caktuara që ky grup biznesi ka në përbërjen e saj.

Në ditët në vazhdim cdokush që konstaton punime në ambientet e ish “Kato Vora” nuk ka pse të habitet pasi ato do të jenë punime rikonstruksioni apo përshtatjeje në raport me objektivat dhe qëllimet që kanë pronarët e rinj.

 

Shpetim Luku

Kur Kurum International me qender ne Elbasan kerkoi shpalljen e falimentit ne vitin 2016 ishin te shumte ata qe u habiten me kete veprim te drejtuesve te kompanise. Dhe mbase edhe me të drejtë. Sepse, të mësuar prej vitesh me karakteristikat e kësaj kompanie, me rolin e saj prej lideri në sektorin përkatës, madhësinë e biznesit, rentabilitetin, numrin e punonjësve, shkallën e penetrimit në treun rajonal si Kosovë, Maqedoni dhe Mali i Zi, investimet e shumta, por edhe me të qënit aktiv të saj në fusha të tjera si blerja e 4 hidrocentraleve apo marrja e një terminali në Portin e Durrësit me koncesion, kërkimi i falimentit ishte si një rrufe në qiell të hapur. Por në të vërtetë ajo cfarë kërkuan drejtuesit e KURUM ishte një veprim mëse i përgjegjshëm, një veprim që bëhet i detyrueshëm edhe nga vetë ligji, por që në fakt duket si i cuditshëm sepse deri tani nuk është aplikuar fare nga bizneset që operojnë në Shqipëri. E ndodhur përballë një konjukture të pafavorshme tregu, ku cmimi i produktit në bursat ndërkombëtare kishte rënë shumë më poshtë se sa kostoja me të cilën prodhohet hekuri në Elbasan, por edhe ngarkesa me kredi të shumta të siguruara me qëllim blerjen e disa hidrocentraleve të vendit krijuan një situatë të vështirë. Situatë të cilën drejtuesit e kompanisë gjykuan se mund të zgjidhet vetëm duke ndjekur rrugën ligjore, me qëllim që të mbrohen interest e të gjithëve. Aq i pazakontë ishte veprimi i ndërmarrë për shpalljen e falimentit, sa ai la me gojë hapur edhe gjyqtarët, të cilët do merreshin me procedurën. Sepse në momentin kur u kërkua falimenti, KURUM kishte në magazinat e saj rreth 40 milionë euro product stok, por që nuk ia vlente të shitej për arsye të cmimeve të ulta që ishin imponuar nga tregjet ndërkombëtare e sidomos nga tregu kinez. Por kishte edhe rreth 3-4 milionë dollar në llogari bankare, cka sërish ua shtonte akoma më shumë habinë gjyqtaëreve. Po cfarë dreq falimenti është ky-pyesnin ata teksa shikon treguesit statistikore. Kishin të drejtë të ishin të paqartë e të suprizuar sepse deri në ato caste falimenti në Shqipëri kishte  qenë baraz me shkatërrim ose mashtrim. Pra presupozohet se subjekti i falimentuar ishte cuar në Gjykatë në atë gjendje që atij nuk kishe cti merrje, duke prodhuar kështu humbje të parikuperueshme për kreditorët dhe të tretët. Por  në rastin e KURUM-it, historia ishte ndryshe. Falimenti ishte mënyra më e mirë për ty ringjallur. Ishte mënyra më e mirë që institucionet kreditore, por edhe të tretët të mos humbisnin asgjë nga interest e tyre. Dhe realiteti e verifikoi plotësisht të drejtë këtë mënyrë sjelljeje. Për vitin 2017, KURUM regjistron disa statistika domethënëse në veprimtarinë e saj, të cilat nuk I ka regjistruar as në ditët më të mira të saj. Kurse me situatën e vështirë të viteve 2015 dhe 2016 as qe ka krahasim. Kështu, kompania regjistroi një aktivitet në nivelin e 20 miliardë lekëve, ndërkohë që një vit më parë aktiviteti ishte rreth 12 miliardë lekë. Kjo tregon përmirësim të pozicionit të kompanisë në treg, sidomos në eksport, ku është destinuar afro 60 për qind e totalit të produktit. Akoma më impresionuese është veprimtaria e KURUM-it, nëse atë e shprehim në sasi fizike prodhimi. 320 mijë ton hekur të prodhuar e shituar përbën rekord për kompaninë, sasi të paarritur më parë. Situta është përmirësuar ndjeshëm edhe sa i takon efektivitetit të kompanisë. Për vitin 2017, fitimi tregtar i kompanisë ishte afro 900 milionë lekë, kurse fitimi neto afro 360 milionë lekë. Ristrukturimi i kredive dhe përmirësimi i perfomancës së kompanisë kanë celur një perspektivë shumë të mirë për KURUM-in. Nëse ajo arrin të përformojë edhe në vitet në vazhdim në këto nivele, atëhere nga ana e drejtuesve aktualë të kompanisë është përllogaritur që në një hark kohor prej 7 vitesh të gjitha detyrimet do të jenë përmbyllur. Tashmë Kurum me plot gojën mund të quhet “i falimentuari” i ringjallur. Sic ka qenë një histori suksesi që nga casti i privatizimit të saj, ashtu pritet të jetë edhe shembulli më i mirë që tregon se si mund të dilet nga situata e vështirë, për tu bërë sërish përsonazhi më i rëndësishëm i tregut ku operon.

 

 

Shpetim Luku

 

Drejtuesit të një kompanie private të prodhimit të tullave iu desh të bëjë një investim prej disa dhjetra mijëra eurosh, me qëllim nxjerrjen e të njëjtit product, por me dizajn tjetër. Dhe këtë investim nuk e bëri sepse produkti me dizajnin e mërarshëm nuk ecte. Perkundrazi. Kompania ishte dhe është lider në sektorin e saj, me një diferencë shumë të madhe nga konkurentët e saj. Por arsyeja e investimit ishte modelimi i një produkti, anën vizuale të të cilit ata tashmë e mbrojnë me të drejtën e pronësisë tek Zyra përkatëse. Ajo që e bëri të nevojshëm këtë investim ishte konkurenca hileqare e kompanive të tjera, të cilët e imitonin produktin e mëparshëm të kësaj kompanie dhe e shisnin atë duke i krijuar iluzionin blerësve se po merrnin produktin e famshëm të kompanisë lider.

Raste të tilla ka sa të duash ne realitetin shqiptar. Nje restorant është bërë i njohur në Tiranë llojit të asortimenve që ofron dhe cmimeve. Por tashmë edhe në një qendër biznesi është hapur një restorant i tillë, që për nga slloganet që përdor, asortimentet të krijon menjëherë iluzionin se është pjesë e rrjetit të restorantit për të cilin folëm. Mirëpo një nga punonjësit e restorantit të njohur tha se nuk kishin asnjë lidhje me restorantin në qendrën e biznesit dhe se ai po iu prishte shumë punë. Sa për larmi shembujsh po sjellim edhe një tjetër në sektorin e makinave me qera, ku një kompani e re ka kopjuar në mënyrë precise germat, ngjyrat dhe emrin e përfaërt të një kompanie ndërkombëtare dhëniesh makinash me qera që operon në Shqipëri. Të gjithë këta shembuj, por që janë vetëm një pjesë e vogël, tregojnë atë që fare mirë mund të konsiderohet si konkurencë hileqare. E shpërndarë në cdo fushë e në cdo sektor.  Mjaft biznese nuk lindin si ide të mirëfillta biznesi, si identifikim i ndonjë nevoje shërbimi apo ofrimi produkti, por thjesht si deshirë dhe tentative për të pjesëtua e ndarë  suksesin me të suksesshmit e sektorit ky ata hyjnë. Sigurisht, një mënyrë e tillë të vepruari nuk është e kundraligjshme nga pikëpamja juridike.

Por nga ana etike sigurisht që ka dicka që nuk shkon. Sepse ai që ka prodhuar sukses nuk e ka bërë këtë sa hap e mbyll sytë, por e ka arritur nëpërmjet një pune këmbëngulëse,  afatgjatë nëpërmjet racionalitetit, emrit të mirë që ka krijuar në treg nëpërmjet cilësisë së shërbimit apo produktit dhe cmimit. Ndaj, të përpiqesh ti “vjedhësh” të sukseshmëve frytin shumëvjecar të punës së tyre është më së paku një përpjekje hileqare. Por përpjekje të tilla në një ekonomi që bazohet në sipërmarrjen e lirë ka patur e do ketë gjithmonë. Pyetja është se cfarë mund të bëjnë të dëmtuarit për ti dekurajuar iluzionistët e tregut. Nuk është se mbetet shumë për të bërë sepse zgjidhjet mbeten vetëm dy. E para është mënyra që ka ndjekur fabrika e tullave, të cilës iu referuam në fillim të shkrimit. Pra prodhimi i një produkti dhe mbrojtja e tij në institucionet përkatëse të shtetit me qëllim ruajtjen e identitetit në treg. Dhe së dyti është edhe përpjekjet sqaruese, sensibilizuese të sipërmarrjeve të dëmtuara për konsumatorin nëpërmjet spoteve të kësaj natyre. Po qe se produkti mbrohet, atëhere beteja juridike në dyert e gjykatës është e fituar. Kurse përsa kohë nuk veprohet kështu, konkurenca e bazuar në hile do të vazhdojë të njohë lulëzim

 

 

Disa vite më parë prodhuesit kosovarë të qeramikës ankoheshin në mënyrë sistematike tek institucionet e Kosovës si viktima të konkurencës me mallra analoge shqiptare. Ndaj dhe kërkonin vazhdimisht nga Qeveria vendase të merrte masa të ashtuquajtura proteksioniste me qëllim që të mbrohej prodhimi vendas. Pasi u vu në dijeni të një mbledhjeje me karakter dëgjues e informues që do të zhvillonte ish ministrja e atëhereshme me prodhues të Kosovës, administrator i një kompanie shqiptare përgatiti një dosje me dokumentat përkatëse dhe u nis të asistonte në mbledhjen e lajmëruar. Pasi dëgjoi kolegët e tij kosovarë të ankoheshin e zbrazeshin ai e mori fjalën duke iu drejtuar atyre. “Ju më kujtoni situatën kur ne kemi qenë ekzaktësisht kështu si ju dhe mbetëm duke u ankuar për konkurencën për mallrat greke që mbytën tregun shqiptar. Edhe ne ashtu si ju, kërkonim masa proteksioniste, por në të vërtetë faji ishte i yni, i teknologjiv e të vjetëruara me të cilat prodhonim, i kostova të larta me të cilat nxirrnim prodhimet tona. Kur ne investuam në teknologji e kur ne menaxhuam mirë kostot u bëmë konkurues dhe për rrjedhojë asnjë product grek nuk është më i pranishëm në tregun shqiptar nga ato që prodhojmë ne. Edhe ju e keni të thjeshtë punën. Që të fitoni konkurencën me ne ju duhet të rinovoni teknologjitë nëpërmjet investimeve të duhura si dhe duhet të prodhoni me kosto të arsyeshme”- përfundoi “leksionin” e tij karshi kolegëve kosovarë biznesmeni nga Shqipëria. Kaluan disa vite dhe prania e produkteve të industrisë së ndërtimit nga Shqipëria në tregun Kosovar erdhi duke u përforuar, pavarësisht ankesave të biznesmenëve vendas për falimentim, për mbetje punëtorësh papunë etj etj. Cka do të thotë se produktet shqiptare, sidomos ato të materialeve të ndërtimit si tilla, tjegulla, cimento, produkte duralumin etj në saj të aftësisë konkuruese e kanë fituar betejen ne tregun e Kosovës. Rreth 35 milionë euro llogariten prodhimet e industrisë së materialeve të ndërtimit nga Shqipëria në tregun Kosovar, e realizuar kjo nëpërmjet afro 100 mijë rrugëve transport  Mirëpo atë avantazh që ata krijuan në mënyrë objective, qeveritë reciproke janë investuar sistematikisht tua eleminojnë në mënyrë subjektive. Nëpërmjet akteve, vendimeve apo veprimeve  eksportuesit shqiptarë janë goditur pikërisht tek kostot, që kanë ardhur duke u rritur në mënyrë të vazhdueshme.

 

Aq sa tashmë mund të thuhet me siguri se faktin me të qënit konkurues, me atë të të mosqënit konkurues në këtë treg, vetëm një fije e hollë i ndan. Dhe nëse situata ka ardhur në përkeqësim, kjo ska ndodhur sepse kompanitë shqiotare nuk ofrojnë produkte me cilësi. Përkundrazi, ajo vazhdon vetëm të përmirësohet në saj të investimeve të shumta që ne bëjmë në mënyrë të herëpashershme në teknologji. Por janë rritjet e kostove e kryesisht të atyre kostove që nuk varen nga prodhuesit shqiptarë, por nga politikat respektive të qeverive të të dy vendeve ato që në mënyrë graduale, por të qëndrueshme po e bëjnë Kosovën një treg që po largohet për prodhimet shqiptare.

Taksa e rrugës së Kombit që ka filluar zbatimin së fundmi në masën 45 euro vajtje ardhje për një kamion, në rastin e eksportit të tullave përfaqëson 6.5 për qind të vlerës së mallit, kurse në rastin e cimentos 5 për qind.

Pastaj vazhdojnë të tjerat me radhë. Tarifa e skanerit, taksa e karburantit, TVSH e references se transportit qe është gati dyfishi i asaj që duhet të jetë, pagesat për agjensitë doganore, në masën 12-25 euro për cdo deklaratë, terminali në territorin e Kosovës në vlerën 40 euro për cdo kamion. Këtyre iu shtohen edhe vështirësi të tjera sikurse janë konkurenca me produktet serbe që hyjnë në territorin e Kosovës me dhe pa doganë apo edhe vonesat që bëjnë doganata për mjetet që kanë deklarime online. E gjitha kjo kosto e përbërë nga këto shpenzime përbën rreth 25-30 për qind të vlerës së produktit, në varësi të tij.

Në këto kushte prodhuesit eksportuesit shqiptarë ndjehen  të detyruar të pohojmë se po e humbasin aftësinë konkuruese në tregun e Kosovës. Se cfarë do të thotë kjo për kompanitë e tyre dhe për ekonominë e vendit mjafton të sjellim disa shembuj ilustrues. Psh për kompaninë e prodhimit të tullave në Maminas kjo do të thotë 3 muaj punë më pak, për kompaninë e prodhimit të cimentos së Fushë Krujës, 5 muaj më pak punë, për kompaninë e prodhimit të tullave Edil Centro 2 muaj punë më pak, për atë të prodhimit të tullave të Fushë Krujës disa muaj punë më pak etj.

Sigurisht, edhe qeveria duhet mirëkuptuar në hallin e saj që nga njëra anë dëshiron ta mbaroj dhe mirëmbaj projektin e rrugës së Kombit për të cilën kërkohen investime të konsiderueshme. Por ndërkohë edhe një zgjidhje për të mos humbur tregun e Kosovës nuk është e vështirë të gjendet.

 

 

Në buletinin që Autoriteti i Mbikqyrëes Financiare boton ne mënyrë periodike rreth ecurisë së tregut të sigurimeve përdoret për ilustrim një figurë në formë rrethi për të treguar ndarjen e tregut. Përfytyrimi i parë që të vjen ndër mend me këtë mënyrë ilustrimi është ai i një pice familjare që ndahet në 8 pjesë. Dhe pyetja e natyrshme që lind në një situatë të tillë është se si u nda “pica” e sigurimeve ndër 8 operatorët e tregut për vitin që sapo është mbyllur?

I gjithë tregu i sigurimeve rezultoi me rreth 16 miliardë lekë, me një rritje prej rreth 5 për qind krahasuar me një vit më parë. 92 për qind e kësaj shume ishte sigurimi jo Jetë, kurse 8 për qind sigurimi i Jetës. Sa i takon siurimit Jo-Jetë që është edhe pjesa dërrmuese, kompanitë duken se kanë ruajtur në mënyrë fanatike renditjen e vitit paraardhës, por afërsisht edhe pjesët e tregut. Kështu, Sigal Uniqa Group Austria vazhdon të kryesojë tregun rreth 26.31 për qind të tregut të sigurimit Jo-Jetë. Mirëpo duke qenë se kjo kompani e ka aktivitetin sigurues të gjërë, duke qenë lider edhe në fushën e sigurimit të Jetës, del se përqindja që zotëron kjo kompani në totalin e tregut Jetë dhe Jo-Jetë është rreth 30 për qind. Me pas vijnë Eurosig,Sigma InteralbanianViena Insurance Group, Albsig, Intersig,Insig, Ansig për ta mbyllur me Atlantik. Edhe përqindjet janë aty aty me një vit më parë.

Po dëmet e paguara?

Edhe dinamika e dëmeve paraqet rritje krahasuar me një vit me parë. Janë paguar gjithsej 4.5 miliardë lekë dëme, nga 4 miliardë që janë paguar një vit më parë ose 11 për qind më shumë. Edhe këtu lider është Sigal Uniqa Group Austria me afro 28 për qind të totalit të dëmeve  Jo Jetë të paguara. Kjo kompani, së bashku me Intersig dhe Eurosig e kanë rritjen e masës së dëmeve të paguara shumë më të lartë se sa mesatarja si sector. Sigal ka një rritje të dëmeve të paguara prej 32 për qind, Intersig 45 për qind, kurse Eurosig 23 për qind. Më “fatlum” duket se kanë qenë tre kompani të tjera si SIGMA, e cila ka paguar 22 për qind më pak dëme, Atlantik dhe Albsig që kanë paguar thuajse sa një vit më parë.

 

 

Marka e famshme ndërkombëtare e automobilave tashmë do të ketë një një tregtues të ri në Shqipëri. Ajo është kompania AVEL sh.p.k, kompani e cila ka të drejtën njëkohësisht edhe të tregtimit të makinës franceze Peugeot. Pra, të gjithë ata kandidat blerës të Toyota-s, të cilët e perceptonin deri më tani atë si “Toyota në Sukth” tashmë nuk kanë pse të shkojnë atje, por duhet të ndalen tek salloni luksoz i makinave ku përvec Peugeot do të jetë edhe marka japoneze. Më parë këtë markë e tregtonte Toyota Tirana me seli në Sukth të Durrësit, por “terreni po pastrohet”. Cka me fjalë të tjera do të thotë se ndryshime të dukshme po ndodhin në biznesin e tregtimit të makinave të reja. Kalimi i Toyota-s nga kujdestaria e kompanisë së drejtuar nga Xhevat Shakaj në kompaninë e drejtuar nga Adrian Totokoci nuk është i vetmi. Disa vite më parë Auto Star Albania, biznes i Basri Rrukës  u ble nga Shefqet Kastrati. Edhe Volkswageni ka ndryshuar përfaqësi, pasi ajo nuk tregtohet më nga Classic Volksvagen, por nga Porsche Albania. Por ky eshte nje rast i ndryshem nga te tjeret, pasi pas shume vitesh tregtimi te suksesshem nga ana e kompanise Classic, pas rekordeve te thyera nga kjo kompani ne tregtimin e markes se famshme gjermane, duke arritur deri ne 1000 makina ne vit, ajo preferoi ta shese te drejten e tregtimin te saj. Kurse rastet e tjera perfaqesojne kryesisht ndryshime “pronesie” si rrjedhoje e ecurise jo te mire, nen perfaqesite e meparshme.

Ndërsa më herët, kompania Prestige, që merrej me tregtimin e tre markave të makinave, Renault, Daccia dhe Nissan kaloi nën administrimin e Auto Master. Biznesit të makinave të reja i është larguar edhe Ferdinand Ibrahimi. I njohur më tepër me kompanine e tregtimit të pjesëve të këmbimit, Ferlut, Ai ndërkohë ka patur deri para disa kohësh përfaqësinë e Fiat-it Italian, të cilën e tregtonte me kompaninë Anas. Mirëpo kjo kompani është tashmë thuajse ingzistente në treg, ndërkohë që përfaqësinë e Fiat-it e ka marre kompania Auto Master. Tregut të makinave të reja i janë shtuar gjithashtu edhe ato marka që I mungonin sikurse është Volvo apo Tata indiane

 

 

Shpëtim Luku

 

Para pak kohësh në ekranin e RTSH-së u shfaq filmi televiziv “Rrokullisje”, prodhim i këtij televizioni. Me ide dhe skenar të Leka Bungos, ky film trajtonte një nga skandalet më të mëdha financiare të ndodhura në Shqipëri, një nga mashtrimet më të mëdha financiare, ndoshta në historinë e saj, fajdet. Me një gjuhë satirike ky prodhim i RTSH-së sjell me një realizëm të theksuar atë cfarë ka ndodhur në një të kaluar jo fort të largët, por që bëhet edhe më e afërt për shkak të pasojave dhe emocioneve të forta negative që prodhoi në të gjithë popullsinë. Sepse disa të vërteta të hidhura e të dhimbshme është mirë të kujtohen, pasi nëse ato harrohen atëhere mundësia e përsëritjes së tyre është e madhe. Edhe pse krijimi i piramidave financiare pak pas vitit 1990 ishte një superskandal financiar që iu zhvati qytetarëve të thjeshtë rreth 1.2 miliardë dollarë, edhe pse këto piramida ishin një nga mënyrat e instalimit të kapitalizmit grabitqarë shqiptar, sërish ato nuk kanë patur vëmëndjen e duhur për ti hetuar më tej ato dhe personat e lidhur dhe që kanë përfituar prej tyre. Ndaj në këtë pikëpamje filmi “Rrokullisje” është një kontribut me vlerë që rikthen edhe një herë në vëmëndje atë realitet të hidhur. Por nga ana tjetër ky film është edhe një autokritikë që bën RTSH-ja për rolin që ka patur ai në promovimin e skemave piramidale financiare si biznese të suksesshme dhe atë të krijuesve të tyre si biznesmenë të suksesshëm dhe gjenialë. Mjafton vetëm epilogu i cdo serie të filmit me kronika reale të nxjerra nga arkivi i RTSH-së  herë me personazh kryesor Vebi Alimucajn, herë  Pëllumb Shehajn e herë  Fitim Kerxhaliunh për të mos patur dyshime për këtë. Kush i mendon skemat e dikurshme financiare me përmasat gjigande që arritën, vetëm si nisma aventurere të disa personave pa asnjë nivel, do të thotë se akoma s’ka kuptuar gjë. Sepse piramidat e dikurshme vërtet mund të kenë lindur si ide mashtruese të atyre personave që i themeluan ato, por kurrë nuk do të arrinin në ato përmasa që arritën nëse nuk do ishin përfshirë një numur aktorësh në to, të cilët “injektuan” tek popullata besimin e verbër që po realizonin një investim të mirë në “kompani serioze”.  Cfarë mund të bënte qytetari i thjeshtë, qytetari i zakonshmëm, i sapodalë nga një regjim diktatorial, kur qeveria e kohës nuk reagonte, por përkundrazi i lejonte lirisht të kryenin aktivitetin e tyre mashtrues?!

Si mund të mos gënjehej qytetari i thjeshtë, kur thuajse në cdo emision qëndror të lajmeve në RTSH kishte patjetër një apo dy kronika “suksesi” me këta “Pionierë të kapitalizmit shqiptar”?! Kur gazetat më të rëndësishme të vendit vraponin të reklamonin përqindjet e këtyre kompanive?!

Si mund të mos mashtroheshin njerëzit e thjeshtë të shisnin shtëpi e lopë për të future lekët kundrejt përqindjeve të larta gjoja të fitimit, kur asnjë zë intelektuali ekonomist nuk u ngrit kundër tyre, cka do të sensibilozonte grupe të caktuara shoqërore të mos e bënin veprimin më të cmendur të jetës së tyre?!

Mekanizmi i artë i suksesit të këtyre skemave financiare ishte përhapja e reklamës mashtruese nëpërmjet së cilës synohej të  krijohej iliuzioni se ato janë kompani të forta, kompani që kërkojnë ekspansionin. Mirëpo dicka e tillë nuk mund të përhapej gjërësisht pa kontributin e medias. Dhe në harkun kohor 1995-1997 RTSH ishte media e thuajse e vetme televizive në vend. Ja pra pse ajo në atë kohë ishte pjesë e problemit dhe arsyeja pse sot filmi “Rrokullisje” duket si reflektim dhe autokritikë e saj. Në atë periudhë puna si redaktor i ekonomisë në gazetën “Rilindja Demokratike” më krijoi mundësinë e një takimi me ish-Presidentin e asaj kohe, Sali Berisha. E shfrytëzova rastin për ti bërë një apel rreth “disa strukturave financiarë që mbledhin një thes me para nga populli, e po nuk iu tha kush gjë, do të vazhdojnë të mbushin të dytin. Nëse sërish nuk do tju thotë kush gjë, do të vazhdojnë të mbushin të tretin, e kështu me radhe. Kur të kujtoheni ju të reagoni mund të ndodhë hataja”- i thashë Presidentit. Ai la cdo punë dhe tregoi interes për cfarë po i thoja, ndërkohë që më pyet: e cfarë mendon ti që mund të bëhet? Disa gjëra mund të bëhen, por më urgjentja është ndërprerja e reklamës mashtruese sistematike në televizionin shtetëror – i thashë. Ishtë viti 1995 dhe RTSH-ja e vazhdoi sërish ritualin e saj të promovimit të skemave piramidale dhe krerëve të saj derisa këto skema plasën pasi kryen ciklin e tyre. E pasi ndodhi kjo, RTSH-së së atëhershme nuk i mbeti gjë tjetër vecse të bënte kronika për pasojat e dhimbshme të piramidave, shkak i të cilave kishte qenë edhe vetë.

 

 

 

Disa shembuj që tregojnë se nëse privatizimi bëhet mbi kritere korruptive, atëhere ndërmarrja publike e privatizuar del nga rrethi i ekonomisë formale dhe përfundon në keqmenaxhim dhe informalitet

Shpëtim Luku

 

Kush menaxhon më mirë: shteti apo private? Nëse kjo pyetje do të shtrohet thjesht në aspektin teorik dhe nga ajo cfarë ka treguar përvoja e vendeve të zhvilluara, atëhere shumë persona do ta konsiderojnë këtë pyetje shumë naive. Pasi përgjigja anon në mënyrë kategorike në favor të privatit. Madje mund të sillen shembuj dhe perifrazime të shumta nga ekonomistë të njohur botërorë që evidentojnë shkathtësinë dhe efikasitetin e privatit në menaxhim, krahasuar me stafin e publikes. Mirëpo, nëse këtë cështje e shtrojmë për diskutim nga ajo cfarë është vërejtur e konstatuar në realitetin shqiptar përgjatë këtyre viteve të shndërrimit të sistemit ekonomik, atëhere nuk mund të jemi fort të sigurtë që privati është më i suksesshëm se sa zyrtarët publikë në menaxhim. Dhe shembujt që do të servirim më poshtë nuk janë përzgjedhur me sforco nga ky realitet, por ato në vetëvete përfaqësojnë edhe skandale të mëdha të ndodhura.

OSHEE-ja publike shumë herë më e suksesshme se CEZ-i privat.

Në vitin 2008 u privatizua kompania publike e shpërndarjes së energjisë elektrike për 102 milionë euro për rreth 76 për qind të aksioneve. Nga ana e qeverisë së asaj kohe u konsiderua një sukses i madh. Mirëpo në të vërtetë suksesi nuk certifikohet me fjalë, por me tregues sinjifikativë. E vërteta është se treguesit që vërtetojnë përmirësimin apo përkeqësimin e veprimtarisë së një kompanie erdhën duke u rënduar

Në qershor 2009, kur kompania CEZ mori drejtimin e OSSH  niveli i humbjeve ishte 30.75%, ndërsa në gusht 2012, sipas raportimeve të paraqitura nga vetë shoqëria, niveli arriti në 45.51%. Ndërkohë që pas rikthimit në kompani publike humbjet kanë zbritur në afro 27-28 për qind. Edhe arkëtimet nga aktiviteti i kompanisë janë kater apo 5 fishuar krahasuar me kohën kur kompania ishte nën kujdestarinë e CEZ-it.  Në vitin 2016 OSHEE arkëtoi rreth 126 miliardë lekë, ndërkohë që në vitin e fundit kur ishte kompani private arkëtimi ishte në shifrën e vetëm 38.3 miliardë lekëve.  Po kështu edhe sa i takon investimeve. Sot gjendja paraqitet ku e ku më mirë se sa ishte kompania në kushtet e kompanisë private.  Pra me pak fjalë kompania shqiptare e shpërndarjes së energjisë elektrike ishte më mirë edhe përpara privatizimit të saj prej CEZ Cekia, por edhe pas rishtetëzimit të saj

.

ARMO, gjithashtu më mirë publike se sa private

Në vitin 2008, një nga kompanitë publike të rëndësishme të vendit, ARMO ndërroi pronësi duke i kaluar privatit kundrejt cmimit të 125 milionë eurove. Privatizimi u konsiderua i suksesshëm, ndoshta nisur më shumë nga vlera me të cilin u shit kompania. Ndërkohë që, blerësi nga ana tjetër kishte marrë angazhim për realizimin e dhjetra milionë euro investimeve, të konsideruara këto të domosdoshme për ARMO-n, e cila trashëgonte një teknologji të vjetëruar. Deri në castin e privatizimit, ARMO ishte një kompani publike, e cila zotëronte afro 25 për qind të tregut, siguronte një normë fitimi prej 10 për qind, ishte një punësese e rreth 1500 vetëve, si dhe ishte një ndër kontribuesit më të mëdhenj fiskalë për buxhetin e shtetit. Arrinte të ishte një amortizator i mirë cmimesh në treg, pasi edhe përqindja që kishte në treg ishte e konsiderueshme. Dikush mund të thotë se karburanti i saj nuk ishte i një cilësie të mirë dhe kjo është e vërtetë. Por askush nuk mund të thotë se cilësia e karburantit të saj ishte më e dobët se sa ajo që hedhin në treg privatët pasi ajo u privatizua. Procesi i privatizimit presupozohej që tia rriste cilësinë kompanisë, mirëpo duket se kjo pritshmëri nuk është realizuar. Kompania duket se ka probleme të shumta në marrëdhëniet kontraktore, ka probleme me pagat e punonjësve, tashmë të reduktuar në numur, aq sa edhe protestat për këtë qëllim janë bërë gjë e zakonshme, ka probleme edhe me shlyerjen e detyrimeve fiskale në shtet. Me falimentimin e privatizuesit të parë, ARMO kaloi në duar të tjerë menaxhuesish, por sërish u vazhdua me përkeqësimin e performancës së saj. Rroga të papaguara punonjësisht, detyrime dhjetra milionë eurosh karshi buxhetit të shtetit, mospagim detyrimesh për sigurime shoqërore, humbje sistematike nga njëri vit në tjetrin, kjo është panorama që shfaq ajo sot. Aq dramatik është ky realitet sa kur kujton performancën e ARMO-s publike ajo të duket lule sot. Jo mw kot deputeti Erion Brace bwri thirrje kohwt e fundit se e vetmja zgjidhje pwr ARMO-n wshtw rishtetwzimi i saj dhe menaxhimi me pwrgjegjshmwri.

AMC, ose kur monopoli i shtetit transferohej tek privati

 

Përgjatë 27 viteve tranzicion në Shqipëri, Albania Mobile Comunnication është kompania, ndoshta e vetmja, e themeluar me kapital tërësisht publik. Është pra një nga shembujt unikë në Shqipëri që vërteton tezën se edhe shteti di të bëjë biznes. E themeluar rreth viteve 1995-1996, AMC bëri disa investime të rëndësishme për mbulimin me sinjal, duke u shtrirë në qytetet kryesore. Pak kohë pas themelimit të kompanisë ajo regjistroi tregues të tillë, ku spikaste norma e fitimit në nivelet 65-70 për qind. Dhe me një fizionomi të tillë e gjeti edhe vendimi i qeverisë së asaj kohe për ta privatizuar. Në vitin 2000, AMC u privatizua duke kaluar nën pronësine e COSMOTE-së, për një cmim prej 85 milionë dollarë. Ose më saktë, ky cmim ishte për 85 për qind të aksioneve të kompanisë. Përtej debatit nëse duhej shitur apo jo, ajo cka bën më shumë përshtypje është cmimi i shitjes së kompanisë. Në atë kohë cmimi mund të jetë perceptuar si i lartë, nisur kjo edhe nga propaganda e qeverisë në atë kohë, mirëpo e vërteta është se duke qenë transferim monopoli, duke qenë transferim i një aktiviteti shumë bujar me norma shumë ta larta fitimi, cmimi i privatizimit ishte qesharak. Mjafton të kujtojmë faktin se e gjithë vlera e investimit të realizuar për zhvillimin e mëtejshëm të kompanisë është shlyer për një kohë rreth 2 vjecare dhe konkluzioni është mëse i përligjur. Në kushte monopol AMC funksionoi për 2 vite. Më pas iu desh të operoj në kushtet oligopol, pasi në treg u fut edhe një operator tjetër. Por që shumë pak gjë ndryshoi, pasi sërish cmimet mbetën të larta, e për rrjedhojë edhe normat e fitimit po ashtu.

Konkluzion

Është e vërtetë që menaxhimi i privatit është më efikas dhe fleksibel. Por kjo është e vërtetë kategorike në shtete të konsoliduara ku institucionet funksionojnë mirë. Kurse në shtete të korruptuara si Shqipëria nuk ka asnjë garanci që një kompani apo pronë publike pas ndërrimit të pronësisë do të ketë një menaxhim dhe realitet të përmirësuar. Kjo ndodh sepse privatizimi i bërë mbi kritere korruptive nuk ka patur për qëllim të gjeje kujdestarin më të mirë të kësaj prone, por si e si ta zhvasë këtë pronë. Për rrjedhojë këto kompani publike nga rrethi i ekonomisë formale kanë përfunduar në informalitet dhe keqmenaxhim

 

 

 

 

 

 

 

 

Viti 2017 u mbyll, por kompania shqiptare “DOKO” mori në  fund te tij një njoftim tejet të rëndësishëm për veprimtarinë e saj. Ajo është shpallur fituese e një tenderi ndërkombëtar të zhvilluar në Rumani për realizimin e një projekti për ndërtimin e një linje të transmetimit të energjise në Ballkan.  Tenderi është në vlerën e dhjetra milionë eurove dhe përfshin ndërtimin e një linje transmetimi të përbërë nga rreth 600-700 shtylla të tensionit të lartë. Në këtë mënyrë, “DOKO” rreshtohet në gjirin e atyre pak kompanive shqiptare, të cilat tashmë kanë bërë të mundur  që të provojnë aftësitë e tyre edhe në tregun ndërkombëtar.

Në fakt, “DOKO” ka në curricullumin e saj si kompani një sërë projektesh të realizuara në sistemin energjitik, sepse ajo është një kompani e specializuar në këtë sektor. Por rrallë herë ka patur fatin deri më tash për të qenë fituese e drejtpërdrejtë e një tenderi  si ai i Rumanisë. Kjo do të thotë se kompania jo vetëm që ka hyrë në një stad të ri të veprimtarisë, por ka përforcuar edhe perspektivën e saj.